व्यक्तिलाई जन्मदेखि मृत्युुसम्म पैसाको आवश्यकता पर्छ । त्यसकै लागि मानिसले दिनरात मिहिनेत गरिरहेको हुन्छ । तर जीवनमा कुनै बेला त्यस्ता मोडहरू आउँछन् जतिबेला अकस्मात् पैसाको खाँचो पर्छ । त्यसबेला आफूूसँग केही बचत नहुुँदा व्यक्ति मानसिक रूपमा विक्षिप्त बन्छ । त्यसैले व्यक्तिको जीवनमा बचत अपरिहार्य हुन्छ ।

व्यक्तिको जीवनमा मध्यकालीन र दीर्घकालीन लक्ष्यहरू हुुन्छन् । मानिसका त्यस्ता दीर्घकालीन लक्ष्य पूरा गर्ने साधन बजेट हो । समयानुुसार व्यक्तिका आकांक्षा बढ्दै जान्छन् । त्यसको परिपूूर्ति गर्न पनि बचत अस्त्रको रूपमा प्रयोग हुन सक्छ । परिवारभित्र राम्रो आम्दानी र बचत हुँदा त्यसले पारिवारिक सन्तुष्टिसँग परिवारको आर्थिक भविष्य पनि सुरक्षित बनाउँछ । अझै महत्त्वपूर्ण कुरा यसले मितव्ययी र किफायती बन्न सिकाउँछ ।

पारिवारिक बजेट परिवारको आम्दानी र खर्चको लेखाजोखा हो । जसले आवश्कयकतानुुसार परिवारको खर्च र वित्तीय लक्ष्यहरूको व्यवस्थापनसमेत गर्दछ ।

हाम्रो मुुलुुकमा व्यक्तिको आम्दानी प्रायः मासिक रूपमा हुने भएकाले बजेट पनि तदनुरूप विनियोजन गर्ने चलन छ । पारिवारिक आम्दानीलाई कुनमा कति खर्च गर्ने भनेर छुुट्याउन सकिन्छ । यसलाई खर्चको शीर्षक पनि भनिन्छ । जस्तो : दैनिक चाहिने सामानको लागि, बालबच्चाको विद्यालय शुुल्क, यातायात, औषधि, कर्जा लिएको भए त्यसको किस्ता ।

कसरी बनाउने बजेट ?

बजेट बनाउँदा आम्दानीभन्दा बढी खर्च गर्नुुहुुन्न । यति बुुझेपछि आम्दानीको लेखाजोखा राख्नुपर्छ । त्यसपछि शीर्षक निर्धारण गर्नुुपर्छ । आम्दानी र खर्चको लेखाजोखापछि कति पैसा बाँकी रहन्छ त्यो बचतमा राख्नुुपर्छ ।

मानौं, एउटा परिवारको आम्दानी ३३ हजार रूपैयाँ छ । उसले अतिआवश्यक गर्नैपर्ने खर्च २२ हजारको छ भने उसले ११ हजार बचत गर्न सक्छ । आम्दानीभन्दा खर्च कम गर्न सके मात्र बचत हुुन्छ ।

खर्चका प्रकार

व्यक्तिले गर्ने सबै खर्च अतिआवश्यक हुुँदैनन् । खर्च आवश्यकता, चाहना र फजुल गरी ३ प्रकारका हुुन्छन् । आर्थिक रूपमा सबल र सक्षम हुुन् यिनै खर्चमा कटौती गर्न सिक्नुुपर्छ । त्यसो त खर्च व्यक्तिको जीवन निर्वाहमा अतिआवश्यक हुन्छ । खाद्यान्न, लुुगा, शिक्षादेखि औषधि उपचारसम्मका कार्य गर्न रकम नभई हुँदैन ।

बजेट बनाउँदैमा धनी भइन्छ त ? 

बजेटले फजुल खर्चमा कटौती गर्न उत्प्रेरित गर्दै आजको भन्दा भोलिको भविष्य आर्थिक रूपमा व्यवस्थित बनाउँछ । बजेट बनाउँदैमा धनी नै बनिन्छ भन्ने हुँदैन । तर यसले हाम्रा दीर्घकालीन लक्ष्य पूरा गर्न भने सहयोग पुयाउँछ । यसका लागि आफैंले बजेटको कति पैसा खर्च गर्ने, कति जोगाउने, कति बचत गर्ने भन्ने जस्ता महत्त्वपूर्ण कुरा निर्धारण गर्नुपर्छ । वित्तीय लक्ष्यअनुरूप बजेट बनाएको खण्डमा मात्रै हामीले निर्धारण गरेका लक्ष्य भेटिन सक्छन् ।

बजेट किन ? 

पारिवारिक बजेटले आम्दानीको जानकारी त दिन्छ नै खर्च ट्रयाकसमेत गर्छ । आम्दानी अनुसारको खर्च गर्ने बानीको विकाससमेत यसबाट हुुन्छ । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, बचतले अपर्झट आइपर्ने समस्यामा पनि पैसाको अभाव हुन दिँदैन । व्यक्तिको आत्मबलसमेत उसैगरी बढाउँछ ।

बचत व्ययवस्थापन

बजेट गरेर मात्रै पनि हुुँदैन, यसको उचित व्यवस्थापन गर्न पनि जान्नुु पर्छ । यदि थोरै मात्र बचत गर्ने हो भने खुुत्रुुकेलाई उपयोग गर्न सकिन्छ । खुुत्रुुकेमा भएको बचत मासिक वा अर्धमासिक रूपमा निकालेर बैंकमा राख्न सकिन्छ । अर्को बचतको पैसा लगानी गर्न सकिन्छ । सेयर बजार, म्युुचअल फण्ड, नागरिक बचत पत्र, जीवन बीमा बचत रकम सदुपयोग गर्ने उपयुक्त ठाउँ हुनसक्छन् ।

(नेपालवाचको टेलिभिजन कार्यक्रम कुुरा पैसाकोमा वित्तीय साक्षरता प्रशिक्षक उमा बोहाेराले राखेको विचारको सम्पादित अंश)