‘एउटा मान्छेले जीवनमा कहाँसम्म पुग्ने सपना देख्न सक्छ ?’, किताब यात्राका अध्यक्ष ऋषिराम अधिकारी निदाउनुअघि प्रायः सपनाबारे सोच्छन् । निदाएपछिका सपना भने तुरुन्तै बिर्सिन्छन् ।

उनी जागै हुँदा यसकारण सपना देख्छन् कि जसमार्फत समाजसँग जोडिइरहन सकियोस् । समाजका लागि केही योगदान गर्न सकियोस् ।

एक दशकअघि भारतको नयाँ दिल्ली, लक्ष्मीनगरको एक साँघुरो कोठामा देखेको यस्तै जागा सपनाले उनलाई अहिले दिल्ली नै पुर्याएको छ– तर फरक स्वरूपमा । उनी केही दिनपछि दिल्ली उड्दैछन् । जहाँ उनी अध्यक्ष रहेको किताब जात्रा फाउन्डेसनले आउने ८ पुसमा ‘किताब जात्रा’को नयाँ दिल्ली संस्करण गर्दैछ ।

लालबन्दीस्थित घर

ऋषिराम सर्लाहीको लालबन्दीमा जन्मे । उनको बुबा प्रेमप्रसाद अधिकारी समाजसेवी थिए, खासगरी शिक्षाप्रेमी । आफ्नै जग्गा दिएर स्कूल खोल्थे । स्थानीय जनता साक्षर र शिक्षित होउन् भन्ने उनको चाहना थियो । रामायण, महाभारत जस्ता धार्मिक किताब पढिरहन्थे ।

छोरा ऋषिराम बुबाले ती किताबबाट वाचन गरेका श्लोकहरू सुन्थे, किताब सुम्सुम्याउँथे । बुबाले पढ्ने ती किताबको सुगन्ध बोध गर्न पाएका थिए । तर बुबाको न्यानो उनले धेरै उमेर पाएनन्, १४ वर्षको हुँदा बुबा बिते । बालखा ऋषिले बुबाको अर्थीमा काँधिकाठ लगाए ।

‘बुबा चितामा जलिरहनु भएको थियो । म सानै थिएँ, मलाई नजिक बोलाइरहने मेरा बा अब मसँग हुनुहुन्न भन्ने सोचेर म चिसिएजस्तो भएको थिएँ । रोएँ, तर उहाँले मलाई फेरि नजिक आएर भन्नु भएजस्तो लाग्यो– नरो ! म सधैँ तेरै आसपास हुन्छु । अब समाजका लागि तैँले केही खास काम गर्नू ।’ त्यसपछि उनलाई फेरि बुबाको न्यानोबोध भयो, जुन उनी सधैँ गाथमा बोकेर हिँडेका छन् ।

लालबन्दी मधेसको एक भूगोल, उनीहरूको आफ्नै आमगाछी (आपको बगैंचा) थियो । उनका साथीहरू तिनै आँपका रुखवरिपरी झुम्थे । त्यही बगैंचाबाट उनी भने आँखाले देखुन्जेलसम्म क्षितिज नियाल्थे । फराकिलो दुनियाँमा यात्रा गर्ने सपनाको भ्रुण उनको मस्तिष्कमा उतिबेलै अंकुराएको हुँदो हो ।

सगरमाथा बेसक्याम्पमा किताब यात्राको लोगो फहराउँदै

बुबा बितिसकेका थिए । आमालगायत परिवार उनलाई आफ्नै आँखा वरिपरी देख्न चाहन्थे । तर, उनी भने आफू हिँड्ने बाटो आफैं बनाउन चाहन्थे । सोही आवेगमा १५ वर्षको किशोर उमेरमा उनी काठमाडौं आए ।

उनी खेलिरहेको लालबन्दी भन्दा धेरै फराकिलो थियो राजधानी । उनलाई चाहिएको पनि त अझ फराक थियो । त्यसैले प्लस टु सकेपछि उनी चार्टर्ड एकान्उन्टेन्सी (सीए) पढ्न भारतको नयाँ दिल्ली पुगे ।

दिल्लीमा उनले आफ्ना सपना रोपिएको मस्तिष्क सँगै लगेका थिए, नेपाल मन पनि सँगै बोकेका थिए । त्यहाँ रहेका नेपाली समाजसँग जोडिन दुवैले अह्राए, जोडिए । तिनका खबर लेख्न पत्रकारिता अपनाए । रातभर गुल्जार हुने दिल्लीको दुनियाँले उनलाई मान्छेका चरम दुःखको धरातल पनि चिनायो, उज्यालो संसारसम्म पुग्ने नयाँ बाटो पनि देखायो ।

सगरमाथा बेसक्याम्पमा किताब यात्राको लोगो फहराउँदैमध्यरातमा जन्मेको किताब यात्रा
उनका धेरै साथीहरू सिए बन्न घुँडा धसेर लागिपरेका थिए । पढ्न त उनी पनि पढ्दै थिए । उनको अन्तरमन भने अर्कै उडान भर्न चाहन्थ्यो । पढाइ चलिरहेकै थियो तर, उनलाई सीए पढेर एउटा जागिरे हुन मनै भएन ।

‘हैन केही नयाँ त गर्नैपर्छ !’ उनी साथीहरूसँग आफ्नो हुटहुटी पोखिरहन्थे । एक रात पढाइले थाक्दा मध्यरात ढल्किसकेको थियो, कोठामा प्रेसरकुकरले सिटी हान्दै थियो । साथीहरूबीच छलफल जारी थियो । उनको दिमागमा बुबाले पढ्ने किताबको याद आयो । एकछिन भावुक बने । त्यहीबेला दिमागमा आयो ‘नेपालमा अनलाइन किताब बेचौं ।’

अचानक आएको उनको प्रस्ताव साथीहरूलाई पनि मन पर्‍यो । किताब त बेच्ने, तर कम्पनीको नाम के राख्ने ? नेपाली, अंग्रेजी अनेक प्रकारका नाम आए, चित्त बुझिरहेको थिएन । फेरि नाम अनुसारको डोमेन पनि पाइनु पर्‍यो, छलफल जारी थियो ।

उनी शौचालय छिरे, शौचकै क्रममा उनको दिमागमा एउटा नाम आयो– ‘किताब यात्रा’ । बाहिर निस्केर साथीहरूलाई सुनाए, ‘वाह ! गज्जब नाम यार ! यो ठिक छ ।’ साथीहरूको प्रतिक्रियाले उनी झन् उचालिए ।

किताब डेलिभरी ब्याग

त्यही नामको डोमेन होला त ? हतारहतार सर्च गरे, डोमेन पनि पाइयो । ओहो ! जीवनको नयाँ ढोका खुल्यो कि क्या हो ! उनलाई चमत्कार जस्तो बोध भयो ।

यसरी एकरातको छलफलले उनलाई नेपाल फर्कायो । समाज तीव्र गतिमा ‘डिजिटलाइज्ड’ बन्दो थियो । उनले त्यही माध्यमबाट किताब बेच्न चाहे । तर, के छ नेपालमा किताबको बजार, पाठकको रुचि, त्यसमा पनि अनलाइन बजारको सम्भावना ? केही थाहा थिएन । तैपनि अन्यौलमै हाम फाले । आखिर नयाँ नदीको वहाव थाहा पाएरमात्रै पौडी खेल्ने कुरा पनि त भएन ।

केही दर्जन किताब बोकेर काठमाडौं फर्केपछि उनलाई दिल्लीमा अधुरो छाडेको पढाइले सघायो, व्यापारमा अघि बढ्ने तौरतरिकामा नौलो अनुभव गर्नुपरेन ।

अनेक जमर्कोले कम्पनी बन्यो, कार्यालय खोले । तर, उनी हरदम बजारतिरै हुन्छन् । कहाँ जान्छ होला यो मान्छे हरदिन ? सहकर्मीहरूको मनमा बारम्बार प्रश्न उठ्दो हो । तर उनीसँग हर दिनको जवाफ हुन्छ । कसैको गाली खाएको दिन होस् वा कसैले स्यावास् भनेको पल, उनी उस्तै उत्साह बोकेर सहकर्मीहरूमाझ फर्किन्छन् ।

भन्छन्, ‘एक दशकमा मेरो चप्पल र जुत्ताहरू जुनजुन ठाउँमा पुगे, त्यहाँका अनेकौं कथाहरू मेरो मनमा एक–एक लेखिएको छ । कथाहरूको पात्र आफू स्वयम् हुँदा म कवि मार्गरेट एटउडले भनेको सम्झन्छु, ‘र, अन्त्यमा हामी सबै एक कथा हुनेछौं ।’

उनले २७ हजार पाँच सय भारतीय रूपैयाँको किताब दिल्लीबाट किनेर ल्याएका थिए व्यापारका लागि । अब यात्रालाई अघि बढाउन टिम जरुरी थियो । उनले दिल्लीमा सीए पढेका साथी कृपेशकिशोर घिमिरे, आफ्नै मामाका छोरा विकेश वशिष्ठ भट्टराईको साथ पाए ।

किताब यात्रा कार्यालयमा काम गर्दै अधिकारी

अनामनगरमा साथीको अफिससँगै एउटा कोठा लिए । घरमा भएको पुरानो कम्प्युटर उठाएर ल्याए, साथीहरूको प्रिन्टर र इन्टरनेट प्रयोग गरे । एउटा टेबल, तीन ओटा कुर्सी किनेर अफिस सुरु गरे । वेबसाइट बनाउने, प्रिन्टर र र्‍याक किन्ने पैसाधरी थिएन ।

नजिकका साथीहरूसँग केही पैसा सापटी लिए । किताब भित्तामा चाङ लगाइएको थियो । फेसबुक पेज, इन्स्टाग्राम, ट्विटर सुरु गरे । दिल्ली छँदै अनलाइन अर्डर गर्ने क्रेताहरू पनि थिए । फेसबुक पेजबाट पनि अर्डर आउन थाले ।

उनीहरू तीन जना, बाइक जम्मा एउटा थियो । केही घण्टाको लागि साथीहरूसँग माग्थे र तिनै जना अर्डरका किताब डेलिभरी गर्न दौडिन्थे । ल्याएका किताब सकिए, बिक्री हिसाब गर्दा ४३ हजार भारू भएछ । २७ हजार पाँच सयबाट ४३ हजार ! उनीहरूमा ‘गर्‍यो भने त हुने रहेछ’ भन्ने उत्साह सञ्चार भयो ।

त्यसपछि यहाँका प्रकाशन गृह र भारतबाट पनि किताब मगाउँदै बिक्री गर्न थाले । करिब ६ महिना आफैं दौडेपछि किताब यात्राले गति पक्रियो । वेबसाइट बनाए । डेलिभरीब्वाइ र अन्य कर्मचारीहरू थपे । कुरियरबाट देशका अन्य ठाउँमा पनि किताब पठाउन थाले । क्रमशः विदेशमा रहेका नेपालीहरू पनि किताब यात्रामा जोडिए । अहिले ७० देशमा किताब यात्राले किताब पठाउँछ ।

उनी भन्छन्, ‘काम गर्ने क्रममा दिनदिनै नयाँ नयाँ चुनौती आउँथे, हामीले त्यसलाई अवसरको रुपमा लियौं । हरेक बेलुका हामी दिनभरिका हिसाबकिताब राख्थ्यौं, अर्को दिनको अर्डर व्यवस्थापन गथ्र्यौं । अनि सेलिब्रेट गथ्र्यौं । पहिलो दिन वेबसाइटमा एउटा अर्डर आउँदा हामी तीनजना खुसीले साँच्चिकै नाचेका थियौं ।’

किताब यात्रा कार्यालयमा काम गर्दै प्रशासकीय प्रमुख विनय बराल

अहिले व्यवस्थित कर्पोरेट कार्यालयसहित उनीहरूको व्यावसायिक यात्रा चलिरहेको छ । वार्षिक एक करोड रुपैयाँभन्दा बढीको कारोबार गर्दै आएको छ । त्यसो त कम्पनीका लागि लगानी पनि दुई करोड हाराहारी गरिसकेका छन् ।

ऋषिले नेतृत्व गरेर कम्पनीलाई एक तहमा ल्याइपुर्‍याए । काममा विविधता रुचाउने उनले दुई वर्षपछि नै विकेश वशिष्ठ भट्टराईलाई कम्पनीको प्रमुख कार्यकारी अधिकृतको जिम्मेवारी हस्तान्तरण गरे । आफूभन्दा अझै युवालाई जिम्मेवारी दिँदा व्यवसायमा नयाँ आयाम थपिनेमा उनी विश्वस्त छन् ।

किताब जात्राका कुरा
लालबन्दीमै छँदा उनी विश्वभर पुग्ने सपनाको उडान भर्न चाहन्थे । किताब बेच्नलाई उनीसँग गज्जबको अनलाइन प्लेटफर्म बनिसकेको थियो । त्यसैले नाफा कमाउने काम किताब यात्रालाई छोडे । उनी भने समाजका अन्य आयाममा जोडिन चाहे ।

उनको चाहनामा सहकर्मीहरूले हरपाइला साथ र उर्जा दिए । त्यसपछि जन्मिएको हो– किताब जात्रा फाउन्डेशन । दिल्ली बसाइमा विभिन्न महोत्सवहरू देखेका थिए । ‘जयपुर लिटरेचर फेस्टिभल’ पुगेका थिए । भर्चुअल हुने जर्मनको ‘फ्य्राङकफर्ट बुक फेयर’ हेरे । नेपालमै पनि ‘नेपाल लिटरेचर फेस्टिभल’लाई नजिकबाट नियाल्दै थिए । यी कार्यक्रमबाट उनी केही न केही सिकिरहेका थिए । त्यसैले उनी जुटे ‘किताब जात्रा’ गर्न । त्यही माध्यमबाट लेखक, पाठक, राजनीतिज्ञ, समाजशास्त्री, अर्थशास्त्री, कलाकार, वैज्ञानिक, उद्यमीलगायत विविध क्षेत्रका मानिसलाई बहसमा उभ्याउन चाहे ।

आइसिटी अवार्ड सेरेमोनीमा पब्लिक च्वाइस अवार्ड ग्रहण गर्दै किताब यात्रा टिम

आँटले थालेको काम नहुने कुरै थिएन । फाउण्डेशनले सन् २०१८ मा होटल र्‍याडिसनमा एकदिने ‘किताब जात्रा’ गर्‍यो, दोस्रो वर्ष होटल एभरेष्टमा । आँट बढेर आइरहेको थियो, तर कोरोना कहर सुरु भयो । त्यसैबीचमा ‘किताब जात्रा’ रोकिएन ।

सात दिने भर्चुअल ‘किताब जात्रा’ भयो । संकटको समयमा किताब र यसका अन्य आयाममाथि बहसमा सहभागी हुँदा र हेर्दा दर्शकले सह्राए ।

कोरोना कहर जारी थियो । त्यसैले तेस्रो वर्ष किताब जात्राले आमसञ्चारको माध्यम उपयोग गर्यो । दर्शकले एपी वान एचडी टेलिभिजनको स्क्रिनमा ‘किताब जात्रा’ हेरे ।

कोरानाको मार अलिक कम भएको लागेपछि ‘किताब जात्रा’को टिम देशका सातै प्रदेशमा जात्रा आयोजना गर्न देश दौडाहामा निस्कियो । उनीहरूलाई साथ दिन ठाउँठाउँमा उत्साही हातहरू पनि तयार भए । तर, कोभिड महामारीले भौतिक बाटो छेक्यो।

त्यसपछि यस वर्षको ‘किताब जात्रा’ टेलिभिजनमै भया– गत असोज १० देखि १६ गतेसम्म ।

अर्डर आफैं डेलिभरी गर्दै किताब यात्राका को–फाउन्डर कृपेशकिशोर घिमिरे र विकेश भट्टराई

दिल्लीमा किताब जात्रा
सपना देख्न देशको सीमाले छेक्दैन भन्ठान्ने उनी एक दशकमा फेरि नयाँ दिल्ली फर्किदै छन्– ‘किताब जात्रा’को दिल्ली संस्करण लिएर पुग्दै छन् । आउँदो डिसेम्बर २३ (पुष ८ गते) नयाँ दिल्लीको इण्डिया ह्याबिटेट सेन्टरमा भारतीय समय बिहान नौ बजेदेखि बेलुका सात बजेसम्म एक दिने ‘किताब जात्रा’ हुने छ । जहाँ भारतीय र नेपाली लेखक, उद्यमी, कुटनीतिज्ञ आदिले विविध आयाममा ‘प्यानल डिस्कसन’ गर्नेछन् ।

दिल्ली पुगेर कार्यक्रम गर्नु निकै चुनौतीपूर्ण छ । तर, उनले आँटे, उनको आँटलाई हातेमालो गर्न साथीसंगी, शुभचिन्तक तथा विभिन्न संघ–संस्थाहरू तयार छन् । थालेको चार वर्षमै उनको सपनाले नयाँ दिल्लीसम्म उडान भर्दैछ ।

किताब डेलिभरीको लागि प्याकेजिङ गर्दै

दिल्लीबाटै ‘किताब जात्रा’को विदेश संस्करण सुरु हुँदैछ । जात्रामा विश्वव्यापी पहिचान बनाएका व्यक्तित्वले अनुभव बाँड्ने छन् । नेपाली लेखकका किताब विमोचन गर्न पनि पहल हुँदैछ । कविता वाचन, नेपाली, हिन्दी तथा अंग्रेजी भाषाका किताब प्रदर्शनी पनि हुने नै छ ।

निरन्तर नयाँ काम गर्न रुचाउने ऋषिराम भन्छन्, ‘कोभिड महामारीले गर्दा अझ हामीले सोचेजस्तो किताब जात्रा गर्न सकेका छैनौं । हामीलाई त यति ठूलो उत्सवको आयोजना गर्न मन छ कि जहाँ हजारौं मानिस आउन् । मन परेका किताब पढून्, किनेर लैजाउन्, मन परेका मानिसलाई दिन पाउन्, मन परेका किताब साटेर लिएर जाउन् । पाठकले मन परेका लेखकलाई भेट्न पाउन् । राजनीतिज्ञ, नीति निर्माता, उद्यमी, वैज्ञानिक सबैसँग अन्तरक्रिया गर्न पाउन् । यस्तो एक कम्प्लिट डिस्कसन प्लेटफर्म बनाउन प्रयत्नरत छौं ।’

जात्रा भन्ने शब्द हाम्रो संस्कृतिमा जोडिएको छ, त्यसलाई सम्बोधन हुने प्रकृतिको काम गर्न उनलाई मन छ । यसको खर्च ठूलै छ, तर विल्कुलै नाफाको लागि भन्दा पनि एउटा अभियानका रूपमा उत्सव आयोजना गरिरहेकाले त्यसलाई व्यवस्थापनको भार उठाउन तयार भएका छन् उनी । त्यसमा विविध क्षेत्रको हार्दिक सहयोग त छँदैछ । विविध क्षेत्रका प्रतिनिधिहरूलाई जोड्ने गैरनाफामुखी अभियान भए पनि यसले किताब यात्रालाई पनि लाभ त पुग्छ नै । यस्ता उत्सवमा किताब यात्राले नयाँ क्रेता पाउने, किताब बेच्ने अवसर पनि पाइरहेकै छ ।

‘किताब जात्रा’ले नेपाल ठूलो पर्यटकीय सम्भावना भएको देश हो भन्ने सन्देश भारतीयमाझ प्रवाह गर्ने योजना बनाएको छ । यो एउटा कार्यक्रमले ठूलै परिवर्तन ल्याउँछ भन्ने दाबी त उनी गर्दैनन्, तर यस्ता प्रयास भोलि हजारौं संस्थाले गरुन्, जसका लागि आफूले चालेको पाइला प्रेरक बनोस् भन्ने उनलाई लाग्छ ।

त्यसो त, किताब जात्राको यो पहिलो विदेश यात्रा हो । उनी भन्छन्, ‘पक्कै पनि यो अन्तिम गन्तव्य हैन । हामी अन्य देशहरूमा पनि जात्रा गर्ने सोचमा छौं । तर पहिलो कुरा हामी कहाँसम्म हिड्न सक्छौं ? स्रोत साधनले कति साथ दिन्छ ? सहकार्य गर्ने हातहरू कति पाउन सकिन्छ ? अझ मुख्य कुरा यो अभियानको प्रभाव र औचित्य कस्तो रहन्छ ? यस्ता जात्राहरूले नेपाली भाषाका किताबलाई ती देशका पाठकसम्म जोड्ने माध्यम बन्न सक्छ कि सक्दैन ? भन्ने हो । नेपाली साहित्यको बजार विस्तार, पर्यटनका साथै दुई देशबीचको सांस्कृतिक सम्बन्ध विस्तारमा थप टेवा मिल्नेजस्ता सन्दर्भमा प्रभाव रहोस् भन्नेमा हाम्रो ध्यान छ ।’

उनी आफूलाई लामो यात्राको घोडा भन्न रुचाउँछन्, दौडिन सक्ने बेलासम्म दौडिन, गति कम भए पनि सपनाको काममा जुटिरहन प्रतिबद्ध छन् । जसको मूल ध्येय त छँदैछ– निरन्तर समाजलाई जोड्ने र समाजसँग जोडिने कर्ममा जीवनलाई खर्चिने।

भन्छन्, ‘यसमा म सधैँ तत्पर छु ।’

प्रकाशित मिति: मंगलबार, मंसिर ७, २०७८, १८:२२:००