समयको यो अनवरत गतिलाई कसले यसरी गणनामा ल्यायो होला ? सोच्छु, यी दिन महिना र वर्षहरु लामा–लामा भइदिएको भए मैले भोगेको समय पनि छोटो हुन्थ्यो होला । तर त्यस्तो हुन सम्भव छैन । समयको यही गतिमा मैले विराटनगरको यो भूगोल टेकेको पनि साढेपाँच दशक भइसकेछ । विराटनगर अहिले फराकिलो महानगर बनेको छ । म भने मेरै समयको सानो विराटनगर बजार सम्झिरहेछु ।

घल्याच्याकघुल्चुक गरिहिड्ने गोरुगाडा, पेटानी मात्रै बेरेर हटिया आउने थरुनी, पिलपिले धोतीवाल अधबैंसे दूधवाला, क्रान्तिकालीन गफ सुनाइबस्ने मात्रिकाबाबु, ट्राफिक चोकबाजेको होटल । उहिलेको औलोमय विराटनगर, आदिवासीले आवाद गरेको भूमि विराटनगर, महाभारतकालीन राजा विराटको नाम बोकेको विराटनगर, राणाहरुविरुद्ध चिराग बाल्ने विराटनगर ! मेरो विराटनगर !
२०२५ साल असोजमा तीनपैनी बिराटेश्वर मन्दिर नजिकै । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

विसं. १९७१ मा रंगेलीबाट मोरङको सदरमुकाम विराटनगरमा सरेसँगै यसले नयाँ इतिहास निर्माण गरेको पाइन्छ । त्यो बेलासम्म यस क्षेत्रमा फाटफुट सानासाना गाउँहरु थिए । गाउँका एकाध मानिसले किरानाका सामान घोडामा बोकेर घुमन्ते व्यापार गर्थे । ती गाउँमा धानुक, मुसहर, रौनियार, चौधरीलगायत आदिवासीको बसोबास थियो । मुकाम सरेपछि एउटा काली मन्दिर बनाइयो, जुन हालको बजारको बीचमै पर्छ । तत्कालिन बडाहाकिमले टोलटोल, हटियातिर चमार (स्थानीय सिमान्त जाति)लाई ढोल ठोक्दै कटुवाल लगाउन पठाए– ‘विराटनगरमा बजार पनि बस्यो । साक्षात् काली भगवतीको उत्पत्ति पनि भयो । अब बजारमा किलमेल गर्न आउनुहोस्, देवीको दर्शन पनि गर्नुहोस् ।’ नभन्दै घुमन्ते व्यापारी कटेरा, टहरा बनाएर स्थायी दोकान थाप्न थाले । गाउँतिरबाट मानिस आउन थाले । नूनतेल किनेर पनि लगे, देवीको दर्शन पनि गरे ।

गोला लुटिनु, पुलिन्दा पठाउनु, काटिने आदेश आउनु, उनीहरू भारत भाग्नु, भारत स्वतन्त्रता संग्रामको प्रभाव उनमा पर्नु, यी सबै कारणले राणाविरोधी आन्दोलन उठाउन बल मिल्यो । उनले भारतको स्वतन्त्रता संग्राम पनि भाग लिए ।

नेपालका प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका अग्रणी, समाज सुधारक कृष्णप्रसाद कोइराला विराटनगरको बहुआयामिक विकाससँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्छन् । उनका जेठा दाजु कालिदास कोइराला विसं. १९५० को दशकमा बडाहाकिम भएर रंगेली आइपुगेका थिए । कृष्णप्रसाद दाजुलाई पछ्याउँदै रंगेली आएर बसे । रंगेली नजिक सीमा पारी भारतमा रेल्वेस्टेशन थिएन । यता विराटनगरबाट जोगवनीमा रेल्वे स्टेशनमा नजिकै थियो । व्यापारिक सामान आदानप्रदान गर्न सहज हुने निक्र्योल गरी सदरमुकाम विराटनगर सारियो । रंगेलीबाट सदरमुकाम विराटनगर सार्न त्यसबेला कृष्णप्रसाद कोइराला, सुब्बा गुञ्जमान, डिट्ठा कृष्णराजलगायतले पहल गरेका थिए ।

जुटमिलले जोडेको नेपालको पहिलो बैंक

त्यतिबेला राणाहरू शिकार खेल्न मोरङको हरैंचासम्म पुग्थे । विसं. १९९२ सालमा जुद्धशमशेर राणा त्यस क्षेत्रमा शिकार खेल्न पुगे । विराटनगरका गन्नेमान्ने व्यक्तिहरू उनकै नेतृत्वमा भेट्न गएछन् । भेटमा जुद्धशमशेरले सोधेछन्, ‘के चाहियो तिमीहरूलाई ?’

कृष्णप्रसादले भने, ‘यहाँ जुट धेरै उत्पादन हुन्छ, हामीलाई यहाँ एउटा जुट मिल चाहियो ।’ जुद्धशमशेरले भने, ‘तिमीहरुको कुरा राम्रो लाग्यो मलार्ई । जुट मिलको मान्यता दिन्छु । निवेदन ल्याओ ।’ कृष्णप्रसादले निवेदन लेखे, सबैले सही गरेर राणा सरकारले स्वीकृत भयो । तिनै कृष्णप्रसादले आफ्नो पाँच विघा जग्गा दिएर सरकारको अधिनस्तको ‘विराटनगर जुट मिल’ स्थापना भयो । किसानले जुट ल्याउन थाले, मिलमा जुटका सामान बन्न थाले । जुटको व्यापार बढेसँगै पैसाको कारोबार गरिदिने बैंकको खाँचो पर्‍यो । त्यतिबेलासम्म कारोबार गर्न चार घण्टाको रेल यात्रामा पुगिने भारतको कटिहारको बैंकहरू प्रयोग गरिने चलन थियो । त्यो बेलातिर हुन्डी प्रणाली मात्रै थियो, बैंक थिएन, नेपालतिरबाट संस्थागत रुपमा ऋणमा माग्न जाँदा त्यहाँको बैंकले ऋण पनि दिन्थ्यो ।
२०२५ बैशाखमा जोशी भवन, काली मन्दिरपूर्व । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

तिनै राणा प्रधानमन्त्रीलाई फेरि बैंक खोलिदिन बिन्ति पत्र चढाइयो । विसं.१९९३ सालमा विराटनगर जुट मिलकै तर्फबाट पुगेको सो विन्तिपत्रका आधारमा बैंक खोल्ने अनुमति पनि मिल्यो । नेपालकै पहिलो बैंक नेपाल बैंक लिमिटेड काठमाडौंमा स्थापना गरेर पहिलो शाखा विराटनगरमा खोलियो । जुटमिलको कारोबारको प्रयोजनार्थ खोलिएको बैंकले विसं. १९९४ देखि कारोबार सुरु गर्‍यो ।

विसं. १९९९ मा पद्मसुन्दर मल्ल भन्ने इन्जिनियरले मोरङको लेटाङमा बिजुली उत्पादन गरे । बिजुली बलेसँगै यहाँ उद्योगको ढोका खुल्यो । त्यतिन्जेल भारतबाट जेनेरेटर ल्याएर मिल जसोतसो चलाउँथे । विजुली आएपछि अरु उद्योग पनि एकपछि अर्को स्थापना हुँदै गए । कसैले कटन उद्योग, कसैले चिनीमिल, कसैले सलाई त कसैले कपडा उद्योग खोले । तीमध्ये धेरै त पछिल्ला कालमा बन्द भए । एक–दुई वर्षको अन्तरालमै आठ/दशवटा उद्योग भटाभट खुले । यसरी विराटनगरले नै देशको औद्योगिक यात्राको आरम्भ गर्‍यो । एक ग्रामिण गाउँ क्रमशः औद्योगिक नगरीमा प्रवेश गर्‍यो ।
त्यसअघि नै काठमाडौंको फर्पिङमा राजा र राणाहरूको दरबारमा बाल्ने उद्देश्यले पहिलो जलविद्युत् आयोजना बनिसकेको थियो ।

औद्योगिक विकासमा काठमाडौंलाई विराटनगरले उछिन्यो, किनभने, कारोबार भारतसँग गर्नुपथ्र्यो । यहाँबाट गोरुगाडामा माल लिएर पारीपट्टि भारत पुग्नेबित्तिकै बेच्न पाइने, काठमाडौंबाट त सामान वीरगञ्जको रक्सौल पुर्‍याएर रेलमा लामो दूरी पर्ने । यसरी सुविधाकेन्द्रित भएर विराटनगर वरिपरी नै उद्योग खुल्न थाले । विसं. २०१९/०२० सालतिर पूर्व–पश्चिम राजमार्गमा गाडी चल्न थाल्यो । त्यसपछि उद्योग देशका अन्य भेगमा फैलियो । जहाँ कच्चा पदार्थ पाइन्छ, त्यतै उद्योग खोल्न लागे । धान बढी फल्ने ठाउँमा राइस मिल, पाट प्रशस्त हुने ठाउँमा जुट मिल, गहुँ हुने ठाउँमा आँटा मिल खोल्न थाले । यसरी एक ठाउँ केन्द्रित भएका मिलहरु देशभरी छरिए ।
२०२५ साल भदौमा काली मन्दिर नजिकैको दृश्य । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

पहिलो सहकारी ‘उद्योगी गोला’

सुका, मोहरको मूल्य निकै ठूलो हुने त्यसकालमा मानिससँग पैसै थिएन, अर्थतन्त्रमा जनताको पहुँचै नहुने । रैती वर्गको जीवन सरल थियो, तर सहज थिएन । विसं. १९७३ मा कृष्णप्रसाद कोइरालाले एउटा सर्वहितकारी संस्था ‘उद्योगी गोला’ खोले, जुन सहकारी अवधारणाअन्तर्गत थियो । कोइरालासहित पाँचजना मिलेर खोलेको गोलाले नेपालका जडिबुटी, अनाज, वनस्पतिलगायत वस्तु जनताबाट किनेर भारत निकासी गरे । पारीका माल यता ल्याएर ठाउँ–ठाउँमा लगेर सुलभ मूल्यमा जनतालाई बेचे । जनताले सस्तो मोलमा चिनी, नून, मटितेल, कपडा पाउन थाले । जनजीवन निकै सहज बन्यो । यसरी पहिलो विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने श्रेय पनि गोलामार्फत् विराटनगरलाई जान्छ ।

उद्योगी गोलाबाट सर्वसाधारणले ऋण पनि पाउन थाले । राणाहरु जनताको उन्नति देख्न चाहँदैन थिए । एक कान दुई कान राणाहरूले उद्योगी गोलाको खबर थाहा पाए, यसरी आफू खुसी व्यापारिक कारोबार गरेको उनीहरुलाई मन परेन । ‘त्यो कृष्णप्रसाद भन्ने बाहुन दुम्जाबाट विराटनगर गएर उधुम मच्चाइसक्यो, सरकारलाई नै नाश गर्ने भयो’ भन्ने उजुरी राणाकहाँ पुग्यो । उजुरीका आधारमा राणाहरूले कोइरालासहितलाई पक्राउ गर्न विसं. १९७६ मा सेना पठायो । सेनाले गोलाका सम्पूर्ण झिटिझामटी, धनमाल जफत गर्‍यो । बिक्रीका लागि भारतबाट ल्याइएका, जनताबाट संकलित वस्तु सबै जफत गरे । कोही माल त्यही आगो लगाए, कति लिएर राजधानी फर्किए । त्यसरी नेपालको पहिलो सहकारी संस्थाको घाँटी निमोठियो । त्यसकालमा राणाहरुको हातमा पर्नु भनेको मृत्युदण्ड पाउनु सरह थियो । सेना आउनुअघि नै कोइरालाहरू भागेर भारत प्रवासिए ।

नेपालको पहिलो विद्यालय विराटनगरमा

देशकै पहिलो शैक्षिक संस्थाका रुपमा विसं. १९१० सालमा राणाहरूले काठमाडौंको रानी पोखरीनेर दरबार हाइस्कुल खोले । राणा र राजाका सन्तान मात्रै पढ्न पाउने गरी खोलिएको स्कुलको ढोका जनताका छोराछोरीका लागि भने बन्द थियो । ७६ वर्षपछि विसं. १९८६ मा उनै कृष्णप्रसादले विराटनगरमा जनताका छोराछोरी पढाउन आफ्नै गाइगोठमा ‘आदर्श विद्यालय’ खोले । यो नै पहिलो जनस्तरको विद्यालय भएको मेरो जिकिर छ ।
२०२२ असोजमा गुदरी बजार । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

उद्योगी गोलाकाण्डले स–परिवार भारतको शरणमा पुगेका कोइरालाले विसं. १९८१ मा उतै स्कुल खोलेका थिए । प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरबाट माफी पाएपछि उनी परिवार लिएर नेपाल फर्किए । फर्किदा उनले विद्यालयको हेडमास्टर, साइनबोर्डसहित स्कूलको संरचना विराटनगर ल्याए । गाईको कटेरोमा साइनबोर्ड झुण्ड्याएर स्कुल सुुरु गरे । उनकै पहलमा शिक्षा जनस्तरमा पुग्यो ।

विसं. १९७६ मा गोलाको लुटपाट भएकै साल उनले चन्द्रशमशेरलाई ढाक्रेका अमिलो पसिना गन्हाउने, जुम्रैजुम्रा भएका चिथरा लगैंटी, भोटो, घेरामात्रै बाँकी भएको टोपी पोको पारेर चिठीसहित पुलिन्दामा हालेर पठाएछन् । सो कार्यमा बिपी पनि संलग्न थिए ।

उनी महिलालाई पनि क्षमताअनुसार शिक्षित–दीक्षित गर्नु पर्छ भन्ने मान्यताका रहेछन् । उनले आफ्ना छोरी–बुहारीलाई घोडचढी विद्या सिकाए । पौडी खेल्न सिकाए । संगीत र गायनमा रुचि हुनेहरूलाई त्यसको शिक्षा पनि दिलाए । रुचि राख्ने अन्य महिलालाई पनि सिकाए । जेठी बुहारी (विपी कोइरालाकी पत्नी) सुशीला कोइरालालाई संगीतप्रति रुचि थियो । सुशीलालाई उनले दुईवर्ष भारतको पटनामा नृत्य प्रशिक्षण लिन पठाए । नृत्यमा प्रवीण बनेर फर्केकी सुशीलाले सोही आर्दश विद्यालयमा नारीहरूलाई नृत्य सिकाइन् । उनले बालकृष्ण समको म भन्ने नाटकको निर्देशन पनि गरिन् । नाटकको नायिका सुशीला आफैं थिइन्, नायकका रुपमा शैलजा आचार्यकी आमा इन्दिरा आचार्यले अभिनय गरेकी थिइन् । उनको निधनपछि विराटनगर हाटखोलास्थित गुरुकुलमा ‘सुशिला कोइराला नाटक घर’ बनेको छ । यहाँ अचेल रंगमञ्चको गतिविधि भइरहन्छ ।
२०२४ साल चैत्रमा पुरानो स्कूल । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

आदर्श विद्यालय अर्थात् श्री जुद्ध हाइस्कुल

जुद्धशमशेरले जनतामा लोकप्रिय हुन केही लचक नीति अपनाए । ठाउँ–ठाउँमा स्कुल खोल्ने अनुमति दिए । त्यसबापत उनले शैक्षिक तथा अन्य सार्वजनिक निकायमा आफ्नो नाम राख्न उर्दी गरे । जुद्धशमशेरले विद्यालय सञ्चालनका लागि १० हजार रुपैयाँ विराटनगर पठाइदिए । सोही पैसाले कोइरालाले विद्यालय भवन बनाए । कटेरे स्कुल छाना भएको भवनमा सर्‍यो । नयाँ भवनमा नयाँ साइन बोर्ड झुण्ड्याइयो– ‘श्री जुद्ध हाइस्कुल, विराटनगर ।’ धेरैलाई नयाँ भवन त मन पर्‍यो, तर साइनबोर्ड हेरेर विद्यार्थी अलमलमा परे । तीमध्ये केही विद्यार्थीले तुरुन्तै विद्रोह गरे– ‘हामी त्यो राणाको नामको विद्यालयमा पढ्दैनौं, ती पहिलेकै कटेरोमै गएर बसे । तर राणाहरूविरुद्ध विनासंगठन विद्रोह गर्नुको तुक छैन भन्ने कृष्णप्रसादले बुझेका थिए ।

ती विद्यार्थीलाई उनले सम्झाए, ‘बाबु हो, अहिले जुद्धशमशेर भइरहेकै बेलामा उनको विरोध गर्नु हुँदैन । यही भएको विद्यालय पनि आएर भत्काइदिन्छन्, तिमी–हामीलाई समातेर लैजान्छ, मृत्युदण्डसमेत दिन सक्छन् । त्यसो भयो भने जनताका छोराछोरीले भोलि यति पनि पढ्न पाउँदैनन् । त्यसो हुँदा अहिले चुपो लागेर बस । भोलि जुद्धशमशेरको शेखपछि फेरि हाम्रो आदर्श विद्यालय नै फिर्ता हुने छ ।’ ती विद्यार्थीलाई मनाउन उनलाई केही दिन लाग्यो । अन्ततः बेखुस अनुहार लाएर ती पढ्न आए । नभन्दै जुद्धशमशेरको मृत्युलगत्तै रातारात साइन बोर्ड फालेर आर्दश विद्यालय कायम भयो ।

विराटनगरको इतिहासबारे खोज गर्ने क्रममा २५ वर्षअघि मैले कोशी अञ्चल अस्पतालको स्टोरमा एउटा साइन बोर्ड भेटें ।

विराटनगरको शिक्षाको प्रभाव अन्यत्र पनि फैलिरहेको थियो । त्यसो त लामै समयदेखि राणाका बर्बर शासनका विरुद्ध जनतामा विद्रोहको आगो सल्किसकेको थियो । भित्रभित्रै राणा शासन फाल्ने क्रान्तिको लहर उनै कोइरालाहरूले फिजाइरहेका थिए । २००७ सालमा राणा शासनको जरा उखेलियो र प्रजातन्त्र आयो । त्यसपछि त्रिभुवन विश्वविद्यालय खुल्यो, आंगिक कलेजहरू खुले । राजा त्रिभुवनपछि उनका छोरा महेन्द्र राजा बने । त्यसपछि त्रिभुवन विश्वविद्यालयका आंगिक क्याम्पसका रुपमा विराटनगरमै महेन्द्र मोरङ आदर्श बहुमुखी क्याम्पस स्थापना भए । त्यसपछि देशैभरी खुलेका आंगिक क्याम्पस महेन्द्रकै नाममा स्थापना भए ।

एक लम्बर अस्पताल

विराटनगरको इतिहासबारे खोज गर्ने क्रममा २५ वर्षअघि मैले कोशी अञ्चल अस्पतालको स्टोरमा एउटा साइन बोर्ड भेटें । त्यसमा लेखिएको छ, ‘एक लम्बर पिवीर अस्पताल १९४७ साल ।’ खोजी गर्दै जाँदा ‘पि’को अर्थ पृथ्वीवीरविक्रम शाह, ‘वीर’ भनेको वीरशमशेर’ भनेर लेखिएको पाइयो । त्यो सालमा वीरशमशेरले पाँचवटा अस्पताल स्थापना गरेका रहेछन् । विराटनगर, राजविराज, नेपालगञ्ज, धनगढी र काठमाडौंमा । नम्बर हाल्दै जाँदा पूर्वबाट हालेछन्, विराटनगरको अस्पताल एक नम्बर कायम भयो । काठमाडौंको वीर अस्पताल पाँचौं नम्बरमा आएछ । मेरो जिकिर चाहिँ के हो भने एक नम्बर उल्लेख गरिएको हुँदा नेपालको पहिलो अस्पताल पनि विराटनगरको हालको कोशी अञ्चल अस्पताल हो । मेरो जिकिरले वीर अस्पतालको भने टाउको दुख्यो ।
२०२५ साल भदौमा गाडाहरू । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

गोरुगाढाको शहर

मेरो जन्मस्थल भोजपुरको दिङ्ला हो । २० वर्षको भर्भराउँदो उमेरमा विसं.२०२३ मा मैले विराटनगरको भूमि टेकेँ । जीवनका उर्बर समय यही खर्चिएँ । यहाँको जनजीवन, विकासको गतिको साक्षी बन्न पाएँ । छालासम्बन्धी रोगको उपचारको क्रममा यता झरेको मैले यसै भूमिलाई कर्मथलो बनाएँ । बसाइकै क्रममा मैले भाग्यवश यो देशको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका प्रणेता मात्रिकाप्रसाद कोइरालाको सामिप्यता पाएँ । मैले थाहा पाएका धेरै इतिहासको आधार उनकै मुखबाट सुनेको हुँ, थाहा पाएको हुँ । तिनै कुरालाई म किताबका रुपमा पनि लिपिबद्ध गर्दैछु ।

मैले देख्दा विराटनगर सानो बजार थियो । औलोसँगको डर कम हुँदै गएको थियो । पहाडतिरबाट भर्खर बसाइँ सर्नेहरू धमाधम थपिन थालेका थिए । पूर्व–पश्चिम राजमार्ग कालोपत्र भएको थिएन, जताततै माटो फिजारिएको थियो । धरान–विराटनगरको बाटो पनि कालोपत्रे भएको थिएन । बजारमा खाल्टाखुल्टी थिए । सामान ढुवानी गर्ने साधन गोरुगाढा मात्रै थिए । घल्ट्याक–घुल्टुक ! गाडा हिँडिरहेको हुन्थ्यो ।

व्यापार बढाउने प्रयोजनले तत्कालीन बडाहाकिमहरूले राजस्थानबाट मारवाडीहरू झिकाए । सुरुमा पाँचजना व्यापारीलाई दुई/दुई विघा जग्गा दिएर राखियो ।

गाडामा बसेका मान्छे घरीघरी हुत्तिएर झर्लान् जस्तो देखिने । अर्जुनसँगको अन्तिम युद्धमा महाभारतका योद्धा कर्णको रथ फसे झैं कतैकतै खाल्डामा जाकिएर गाढाहरू फसिरहेका, कतै पल्टिएका हुन्थे । जुत्ता लाएर हिड्ने बाटा थिएनन् । ठाउँ–ठाउँ इँटा सोलिङ गरिएका बाटा थिए । विजुलीको सुविधा गतिलो थिएन, झ्याप्पझुप्प गइरहने । पातलो गरी विद्यार्र्थी स्कुल, कलेज गइरहेका देखिन्थे ।

विराटनगर बस्दै जाँदा मैले तत्कालीन नगरपञ्चायतमा वैदारको जागिर पाएँ । मासिक ८५ रुपैयाँ तलब थियो । बासको व्यवस्था भने मामाहरूको घरमा जताजता कोठा खाली भयो त्यतै हुन्थ्यो । मासिक ७० रुपैयाँ तिरेर भात चाहिँ होटलमा खान्थें । १५ रुपैयाँ बचत हुन्थ्यो । पछि यतै घरजम गरें । कलेज र विश्वविद्यालयको मुख देखिनँ, प्राइभेटबाटै एमएमसम्मको पढाइ पूरा गरें ।

मारवाडी समुदायको उदय

व्यापार बढाउने प्रयोजनले तत्कालीन बडाहाकिमहरूले राजस्थानबाट मारवाडीहरू झिकाए । सुरुमा पाँचजना व्यापारीलाई दुई/दुई विघा जग्गा दिएर राखियो । क्रमशः यो समुदायको संख्या बाक्लिसकेको थियो । देशकै ठूला उद्योगीसमेत बनिसकेका उनीहरूसँग अहिले अथाह सम्पत्ति छ । यद्यपि, तत्कालिन राणा शासकबाट पूर्खाले पाएको दुई विघा जमिन भाइभाइमा बाँडेर बसेका छन् । यहाँका अग्रवाल, माहेश्वरी, बोहरालगायत देशका ठूला उद्योगीका रुपमा स्थापित छन् । हालका ठूला औद्योगिक घराना गोल्छा, दुगडलगायत पनि पछि आएर यतै उद्यम थाले । यसरी धेरै पहिले नै मारवाडीहरू यहाँ आएकै कारण विराटनगरले व्यापारिक–औद्योगिक छलाङ मारेको हो ।

आदिवासीले आवाद गरेको मधेस

यी मधेशी फाँट यतैका थारू, सतार, झाँगड, धिमाल आदि रैथानेले आवाद गरेको हो । यताउतिबाट कलवार, रौनियारहरु थपिए । बञ्जर मधेशलाई आवाद गर्दैगर्दा ती आदिवासीका धेरै पूर्खा औलोकै कारण बिते । औलोकै डरले पहाडियाहरू मधेस झर्दैनथे, फाट्टफुट्ट भने आउँथे । प्रजातन्त्र आएपछि मात्रै यता बसाइँ सराइ बढ्यो । २०२२÷०२३ सालतिर पहाडका मानिस ह्वार्रै झरे ।

महेन्द्रको आज्ञाले उनीहरूलाई तत्कालीन अञ्चलाधीशहरूले बस्ने अनुमति दिए । ती जुनजुन सीमा क्षेत्र नाघेर आए, त्यही नजिकै खाँबो गाड्दै गए ।

उत्पादन योग्य प्रशस्त फाँटहरु बाँझो थियो । राजा महेन्द्रले एउटा काम गरेछन्, ‘नेपालमा धेरै भूभाग खाली छ, प्रवासीएका नेपालीहरू फिर्ता आउ, बसोबासको व्यवस्था मिलाउँछु ।’ उता पटकपटक आसाम, बर्मा, भुटानतिरबाट नेपाली लखेटिँदै थिए । यता राजाले पनि बोलाए । लखेटिँदै आएका प्रवासी नेपाली आसाम, मेघालय, दार्जिलिङ, सिक्किमलगायत भारतबाट र बर्माबाट विभिन्न समयमा नेपाल छिरे ।

महेन्द्रको आज्ञाले उनीहरूलाई तत्कालीन अञ्चलाधीशहरूले बस्ने अनुमति दिए । ती जुनजुन सीमा क्षेत्र नाघेर आए, त्यही नजिकै खाँबो गाड्दै गए । झापा, मोरङतिर पनि आइपुगे । उनीहरूको बस्ती बर्मेली टोल, आसामेली टोलका नामले आज पनि अस्तित्वमा छन् । विराटनगरमा पनि त्यसरी आएर बसोबास गर्नेहरु आज पनि भेटिन्छन् ।

जमिन्दारको टाँडे घर

मधेसमा औलो महामारीले मान्छे भटाभटी टिप्थ्यो । घना जंगल, जंगली हात्तीलगायतको डर त्यतिकै । डरैडरमा उनीहरू एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा बसोबास सरिरहन्थे । एकप्रकारको शिकारी जीवनशैली । स्थायी रुपमै बसोबास गर्नेहरू कमै हुने रहेछन् । त्यसकालमा उनीहरूको चेतना शुन्यप्रायः रहेछ ।

समय क्रमसँगै थारू समूदायका कतिपय जमिन्दार भए । तिनीहरुलाई हात्ती चढेर हिड्नु पर्ने, बन्दुक बोकेर गाउँ घुम्नु पर्ने, ती सौखिन जमिन्दार बने ।

कृष्णप्रसादले विद्यालय खोलेर ज–जसलाई पढाए, संगत गरे ती मानिस अञ्चलाधीश, राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्यजस्ता उपल्लो तहमा पुगे । चैतुलाल चौधरीलगायत केही नाम यस लहरमा सम्झिन सकिन्छ । एउटा स्कुल खोलेर सारा मानिसलाई शिक्षित गर्न नि संभव थिएन । बाँकी जन पछाडि नै छोडिए । त्यो वर्गलाई अबको राज्य व्यवस्थाले सम्बोधन गर्नुपर्छ ।

समय क्रमसँगै थारू समूदायका कतिपय जमिन्दार भए । तिनीहरुलाई हात्ती चढेर हिड्नु पर्ने, बन्दुक बोकेर गाउँ घुम्नु पर्ने, ती सौखिन जमिन्दार बने । ती आफ्ना अग्लो टाँडे घर बनाउँथे, वरिपरी गरिबका झुपडी हुनुपर्ने ।

विस्तारै भएका जमिन बेच्दै मोजमस्ती गर्न लागे । रक्सी र भोगविलासमा लम्पट भए र सकिँदै गए । तर अहिले समावेशी संगतले उनीहरूमा पनि चेतनाको विकास भएको छ । अहिले उनीहरू पनि मिश्रित वस्तीमा बस्न रुचाएको देखिन्छ ।
२०२५ साल जेठमा खनाल पेट्रोल पम्प, महेन्द्रचोक । तस्बिर सौजन्यः सुनिल उलक

पेटानीमा थरूनी

उहिले मान्छेको जनसंख्या नै कम थियो । समाज इमान, नैतिकतामा चल्थ्यो । व्यापार व्यवसायमा पनि त्यो इमान थियो । बोराभरी पैसा बोकाएर भरियालाई पठाउँथे, विश्वासमा चलेको थियो समाज । आज पाएसम्म सबै लुट्न तयार । देहातका ती वस्तीतिर गोरेटा हुन्थे, देहातीहरू पैदल यात्रा गर्थे । क्रमशः बाटो बन्न थाले ।

साइकल, मोटरसाइकलहुँदै हिजोआज कतिपय त सानो कार लिएर आउन थालेका छन् । थारू महिला हाँस, कुखुरा, अण्डा, चिउरा, सिद्राजस्ता वस्तु ढकियामा ल्याएर बजारमा बेच्थे । ती थरुनीहरू कम्मरमुनि पेटानी बेरेर हिड्थे, सानो फुर्को मात्रै अगाडि झार्ने, आधा आङ भने खुलै हुने । सँधै हटिया आइरहने मध्येकी एउटी थरूनी मलाई खुब मन पर्ने, खासमा उनको बोली र हसाई मन पर्ने, नाकको फूलीमा तिनै खुबै राम्री देखिने ।

केही किन्न जाँदा म उनलाई जिस्क्याउँथे, ती मुसुक्क हाँस्थिन् । कहाँ होलिन् तिनै अचेल ? आज पनि मलाई उनको उज्यालो अनुहार याद आउँछ । त्यो उनीहरूको परम्परागत जीवनशैली थियो । आज उनीहरू पनि शरीर ढाक्ने कपडा लगाउँछन् ।

चन्द्रशमशेरलाई ढाक्रेका अमिलो पसिना गन्हाउने, जुम्रै–जुम्रा भएका चिथरा लगैंटी, भोटो, घेरामात्रै बाँकी भएको टोपी पोको पारेर चिठीसहित पुलिन्दामा हालेर पठाएछन् ।

उहिले देहाती गाउँ होस् कि विराटनगर बजार, हरेक घरमा कमसेकम एउटा गाईभैंसी पालेका हुन्थे । मैले देख्दा बिहान सखारै साइकलमा दूधको भाँडो बोकेर बजार आइपुग्नेको लाइन हुन्थ्यो । डेढ दशक अघिसम्म यो प्रचलन थियो । बजारमा पनि पक्की घर धेरै थिएनन् । झोपडपट्टीहरु नै धेरै थिए । अहिलेको पुस्ता डेरी युगमा अभ्यस्त छ, गोठबाट भर्खर दुहेर ल्याएका ताजा दूधप्रति विश्वास गर्नै छोड्यो ।

चन्द्रशमशेरलाई लगौंटी कोशेली

राणाहरूका लागि रैती दाससरह थिए । उनीहरूको उर्दी नै लालमोहर लगाइएको कानूनजस्तो हुन्थ्यो । दशैंमा राणा शासकलाई मुलुकभरका रैतीले घिउ, खसी, फलफूललगायत गच्छे अनुसारको कोशेली टक्य्राउनु पथ्र्यो । कोइरालाहरूले पनि बुझाउँथे । त्यस्तो थिति उनलाई ठीक लागेको थिएन ।

विसं. १९७६ मा गोलाको लुटपाट भएकै साल उनले चन्द्रशमशेरलाई ढाक्रेका अमिलो पसिना गन्हाउने, जुम्रै–जुम्रा भएका चिथरा लगैंटी, भोटो, घेरामात्रै बाँकी भएको टोपी पोको पारेर चिठीसहित पुलिन्दामा हालेर पठाएछन् । चिठीमा लेखेछन्, ‘सरकार ! मैले यसपाली अरु सालजस्तो कोशेली पठाउन सकिनँ । सरकारलाई बोध होस् भन्नाका खातिर जनताको झलक देखाउने उनीहरूले लगाएको लुगाको नमूना पठाएको छु । हजुरले यसलाई नजर गर्दा परबाट नजर गरिबक्सेला । किनभने, यसमा रैतीको पसिना गन्हाउँछ ।’

गोला लुटिनु, पुलिन्दा पठाउनु, काटिने आदेश आउनु, उनीहरू भारत भाग्नु, भारत स्वतन्त्रता संग्रामको प्रभाव उनमा पर्नु, यी सबै कारणले राणाविरोधी आन्दोलन उठाउन बल मिल्यो ।

चिठी पाएपछि राणा शासक एकदम रिसाए र आदेश गरे, ‘यसले हाम्रो अपमान गर्‍यो, सर्वस्वहरण गरी यसलाई ल्याएर काट ।’ तत्कालिन बडाहाकिम जीतबहादुर खत्री सुवेदी रहेछन्, जो कृष्णप्रसादबाट रिझाइएका व्यक्ति परेछन् । उनले साँझ आएर गुप्त खबर सुनाएछन्, ‘भोलि हामी हजुरलाई धडपकड गर्न सखारै सातै बजे आउँछौं । हजुरहरूले भालेको डाकमै घर छोडिसक्नु ।’

त्यसैरात कोइरालाहरू भारत भागे । गोला लुटिनु, पुलिन्दा पठाउनु, काटिने आदेश आउनु, उनीहरू भारत भाग्नु, भारत स्वतन्त्रता संग्रामको प्रभाव उनमा पर्नु, यी सबै कारणले राणाविरोधी आन्दोलन उठाउन बल मिल्यो । उनले भारतको स्वतन्त्रता संग्राम पनि भाग लिए ।

राणाविरुद्ध सशस्त्र क्रान्ति

देशबाटै लखेटिएका विराटनगरका कोइरालाहरूले अब राणाविरुद्ध विद्रोह गर्नुको विकल्प थिएन, प्रवासमै जनसंगठन गर्न थाले । राणा शासनको विरोधमा कृष्णलाल अधिकारी ‘मकैको खेती’ लेखेर जेल परिसकेका थिए । नेपाल प्रजापरिषदमार्फत् दशरथ चन्द, टंकप्रसाद आचार्यहरू जुटिरहेका थिए ।

विराटनगर जुटमिलमा २००३ सालमा तिनै कृष्णप्रसादका छोरा गिरिजाप्रसादले नेतृत्व गरेर मजदुर हड्ताल भयो ।

दशरथ चन्द, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ र शुक्रराज शास्त्रीलाई राणाहरूले मृत्यु दण्ड नै दिइसकेका थिए । काठमाडौंमा रहेरै विद्रोहमा उत्रिएका गणेशमान सिंह, चिनियालाल सिंह, केदारमान व्यथित, सिद्धिचरण श्रेष्ठहरूलाई राणाहरूले जेलमा कोचिसकेका थिए । यता विसं. १९७६ मै सर्वस्व हरणमा परी प्रवास पुगेका कृष्णप्रसाद र उनका छोराहरू बिपी, मात्रिकाले भारतमा राणाविरोधी राजनीतिक संगठन गरिरहेका थिए । क्रान्तिको उभार मजदुरहरूमा पनि परिसकेको थियो ।

विराटनगर जुटमिलमा २००३ सालमा तिनै कृष्णप्रसादका छोरा गिरिजाप्रसादले नेतृत्व गरेर मजदुर हड्ताल भयो । यसले पनि राणाविरोधी आन्दोलनलाई सघाएका थियो । कोइरालाहरूको नेतृत्वमा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसहुँदै विसं. २००६ मा नेपाली कांग्रेस पार्टी बन्यो । मात्रिकाप्रसादकै नेतृत्वमा देशका विभिन्न ठाउँमा मुक्ति सेना गठन गरी राणाविरुद्ध सशस्त्र क्रान्ति गरिए ।

अन्ततः सबै मिलेर २००७ सालको क्रान्ति भयो, राणाहरू गए र प्रजातन्त्र आयो । यसरी राणाविरोधी आन्दोलनको मसाल अन्यत्र विद्रोहको उभार उठ्नुअघि नै विराटनगरले उचालेको थियो । पटकपटक सर्वस्वहरणमा परेका कोइराला प्रजातन्त्र आउनुअघि नै २००१ सालमा काठमाडौं जेलमा बिते । परिवारका महिलाहरूले बाग्मतीको तीरमा लगी दाह संस्कार गरे, राणाहरूको डरले कोही पनि मलामी आएनन् ।

देख्छु, यही शहरभित्र बूढो हाड घोटेर रिक्सा तानिरहेको मधेसी अनुहार । के तिनको प्राणमा गणतन्त्रको एक बुँदसम्म सल्बलाएको होला ?

यसरी बसाइएको विराटनगर देशकै ठूलो औद्योगिक क्षेत्र भएको छ । उहिले स्याल कराउने झोपडपट्टी वस्ति विराटनगर आज महानगर भएको छ । यहाँ प्रशासनिक, शैक्षिक, स्वास्थ्यलगायत पूर्वाधारले युक्त छ । अग्लाअग्ला भरिभराउ भवन छन् । फराकिला राजमार्ग, ठूल्ठूला अस्पताल, विश्वविद्यालय, प्रदेश सरकारका मन्त्रालयसम्म छन् ।

अग्ला भवनको माथिबाट तल हेर्दा शासकले भनेजस्तो समृद्ध देखिएको छ विराटनगर । तर यिनै फराकिला सडकको किनारैकिनार हिडिरहँदा देख्छु सखारै औद्यागिक क्षेत्रतिर ताँती लागेर गइरहेका मजदुरहरू । देख्छु, यही शहरभित्र बूढो हाड घोटेर रिक्सा तानिरहेको मधेसी अनुहार । के तिनको प्राणमा गणतन्त्रको एक बुँदसम्म सल्बलाएको होला ? विराटनगरको सम्झना चित्रमा अचेल म यिनै अनुहार देखिबस्छु ।

०००

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर २४, २०७८, १९:५२:००