एजेन्सी । जब कवि र उपन्यासकार ग्योर्गी फालोदी आठ वर्षपछि सन् १९४६ मा हंगेरी फर्के, उनले हंगेरीलाई युद्धले पूर्ण रूपमा क्षतविक्षेत भएको भेट्टाए । हंगेरीको राजधानी बुडापेस्ट, जहाँ उनी जन्मेका र हुर्केका थिए, उक्त सहर भग्नावशेषको थुप्रोमा परिणत भइसकेको थियो ।  भग्नावशेष भवनहरू र त्यसमा गाडिएका शवहरू, यी सबै देखेर उनी धेरै निराश भए ।

उनी फर्केको केही समयपछि, उनका प्रकाशकले उनलाई पुस्तकको सट्टामा तीन सय अरब पेन्गो दिए। पेङ्गो त्यो समयमा देशमा प्रचलित मुद्रा थियो। त्यतिबेला पैसा निकै महंगो थियो ।

त्यो रकमले एउटा कुखुरा, दुई लिटर तेल र केही तरकारी मात्रै किन्न पाइयो । अनि दिउँसोसम्म त्यो पैसा खर्च गरेन भने भोलिपल्ट त्यति पनि किन्न पाइदैनथ्यो । त्यतिबेला हंगेरी इतिहासकै सबैभन्दा डरलाग्दो महंगीको सिकार थियो र उच्चतम मुद्रास्फीति दर करोडौं प्रतिशतमा थियो। त्यहाँ प्रत्येक १५ घण्टामा मूल्य दोब्बर हुन्थ्यो ।

मुलुकको मासिक मुद्रास्फीति ५० प्रतिशत रहेकोमा अर्थविज्ञहरूले यसलाई ‘ब्याङ’ भनेका छन् । लाखौं हंगेरीहरूले आफ्नो ज्याला र जीवनस्तर घटेको देखे र यसले धेरैलाई बाँच्नको लागि नयाँ सङ्घर्षमा धकेल्यो। देशमा मुद्रास्फीतिको आँधी नियन्त्रण हुँदासम्ममा देशमा चल्ने सबै पेन्गोको मूल्य एक अमेरिकी सेन्टभन्दा कम भइसकेको थियो ।

अहिले विश्वका विभिन्न भागहरूमा मुद्रास्फीतिको बारेमा धेरै मानिसहरू चिन्तित भएकाले इतिहासको सबैभन्दा खराब मुद्रास्फीति के कारणले भयो र यसबाट के सिकियो भनेर सोच्न यो लेख सान्दर्भिक हुन सक्छ।

ठूलो मूल्यवृद्धिभन्दा अघि

अन्य युरोपेली देशहरू जस्तै, हंगेरी पनि दोस्रो विश्वयुद्धको प्रभावबाट ग्रस्त थियो ।  हंगेरीले प्रारम्भमा विश्व शक्तिहरूसँग कडा पक्ष लियो, सोभियत संघमा सन् १९४१ को आक्रमणमा हंगेरीले भाग लिए । यद्यपि सन् १९४२ मा, जर्मनीले युद्ध हार्नेछ भन्ने आशा गर्दै, यसका नेताहरूले सहयोगीहरूसँग गोप्य वार्ता गर्न थाले, र एडोल्फ हिटलरले यो कुरा थाहा पाए र मार्च सन् १९४४ मा आक्रमण गरे  । त्यहाँ नाजी सरकार स्थापना गरे। इन्डियाना युनिभर्सिटीको ह्यामिल्टन लगर स्कुलका प्रोफेसर लास्ज्लो बोर्ही भन्छन्, ‘यसको नतिजा डरलाग्दो थियो र ४ लाख ३७ हजार हंगेरी यहूदीहरूलाई अस्वविट्समा निर्वासित गरियो। त्यसपछि हंगेरी जर्मनी र सोभियत संघका लागि युद्धभूमि बन्यो।’ त्यसपछि बुडापेस्टले युद्धको ठूलो घेराबन्दीको सामना गर्यो।

परिणाम

युद्ध र लडाइपछि देशको अर्थतन्त्र तहसनहस भयो । जर्मनहरूले एक अर्ब डलरको सामान देश बाहिर लगेका थिए। देशका आधाभन्दा बढी उद्योग ध्वस्त भए भने बाँकी ९० प्रतिशत उद्योग ध्वस्त भए ।

अधिकांश रेल प्रणाली र लोकोमोटिभहरू नष्ट भएका थिए र बाँचेकाहरूलाई नाजीहरू वा सोभियत संघले कब्जामा लिएका थिए। बुडापेस्टको ड्यानुबमाथिका सबै पुलहरू ध्वस्त भएका थिए र देशका अधिकांश सडकहरू ध्वस्त भएका थिए।

बुडापेस्टका ७० प्रतिशत भवनहरू पूर्ण वा आंशिक रूपमा भग्नावशेषको थुप्रो थिए। देशमा उत्पादन ६० प्रतिशतले घटेको थियो ।

‘स्पष्ट रूपमा भन्नुपर्दा, देश अनिकालको छेउमा थियो, र तैपनि यसले सोभियत सेनाका लाखौं सिपाहीहरूलाई खुवाउनु परेको थियो,’ बोर्ही भन्छन्।

योभन्दा बढी, हंगेरीले युद्धविराम सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्दा सोभियत संघ, युगोस्लाभिया र चेकोस्लोभाकियालाई क्षतिपूर्तिस्वरूप ३० करोड डलर (आजको हिसाबले चार अर्ब डलरभन्दा बढी) दिने सहमति भएको थियो ।

यी सबैको बाबजुद पनि उनलाई हंगेरीका नागरिकहरूलाई सहयोग गर्न र देशको पुनर्स्थापनाका लागि कुनै ऋण दिइएन।

हंगेरीले अर्थव्यवस्थामा के गर्‍यो ?

क्यानडाको विल्फ्रेड लरेन्स युनिभर्सिटीका अर्थशास्त्रका प्रोफेसर पिटर स्लोस भन्छन्, ‘हंगेरी सरकार गम्भीर संकटमा परेको थियो र केही सहयोग उपलब्ध गराउने प्रयास गर्नुपरेको थियो, तर परम्परागत रूपमा त्यसो गर्न कुनै पूर्वाधार थिएन।’ यसले सञ्चय गर्न मद्दत गर्छ।

कुनै पनि कर आधार बिना, हंगेरी सरकारले देशको अर्थतन्त्र सक्रिय राख्न पैसा छाप्ने निर्णय गर्‍यो, र यसका लागि नोटहरू छाप्न प्रयोग हुने मसी आयात गर्नुपर्‍यो ।

यी नयाँ नोट छापेपछि सरकारले जनतालाई प्रत्यक्ष रोजगारी दियो, नागरिकलाई ऋण र पैसा उपलब्ध गरायो । बैंकहरूले न्यून ब्याजदरमा कर्जा दिएका दिए, जसले मुलुकमा व्यापार गर्न मद्दत मिल्यो ।

हंगेरी मुद्रा पेंगोको मूल्य

२०औं शताब्दीमा, पहिलो विश्वयुद्ध पछि, हंगेरीमा बढ्दो मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न अपनाइएको मुद्रा पेन्गोको मूल्य द्रुत रूपमा घट्न थाल्यो।

मुद्रास्फीति दर यति उच्च थियो कि स्थानीय मुद्राको मूल्यमा शून्य बढ्दै गयो। यसको अनुमान यस तथ्यबाट गर्न सकिन्छ कि सन् १९४४ मा हंगेरीमा सबैभन्दा ठूलो नोट १००० पेन्गो थियो र सन् १९४५ को अन्त्यसम्ममा एक करोड नोट देशमा आइसकेको थियो । यो क्रम जारी रह्यो र त्यसैगरी मुद्राको मूल्य एक करोडबाट १० करोड, १० करोडबाट एक अर्ब र त्योभन्दा पनि बढ्यो ।

चाँडै बी पेन्गो देशमा ल्याइयो जसको मूल्य १० ट्रिलियन बराबर थियो। जब नेशनल बैंक अफ हंगेरीले ११ जुलाई १९४६ मा एक हजार ट्रिलियनको नोट जारी गर्‍यो, यो विश्वको इतिहासमा जारी गरिएको सबैभन्दा ठूलो नोट थियो।

हंगेरीको नेशनल बैंकले पनि १० हजार ट्रिलियनको नोट छापेको थियो, तर त्यो देशमा कहिल्यै जारी भएन। यससँगै हुलाक र कर भुक्तानीका लागि देशमा विशेष मुद्रा अडा पेङ्गो पनि लागू गरिएको छ । मुद्रास्फीतिको कारण, यसको आर्थिक मूल्य हरेक दिन रेडियोमा घोषणा गरिएको थियो।

जनवरी १, १९४६ मा एक अडा पेन्गोको मूल्य एक पेन्गो बराबर थियो, तर सोही वर्षको जुलाईको अन्त्यमा यसको मूल्य बढेर २० लाख अर्ब पुगेको थियो।

कामदारहरूले तिनीहरूलाई प्राप्त गर्न सक्ने अन्य आवश्यक चीजहरूको लागि साट्ने गर्थे। यस्तो अवस्थामा ‘कालोबजारी’ निकै फस्ट्यो ।

‘साथै, विश्व मुद्रास्फीतिको इतिहासमा पहिलो पटक, कम्पनीहरूले कर्मचारी र तिनीहरूका परिवारका सदस्यहरूको साप्ताहिक क्यालोरी आवश्यकताहरूद्वारा निर्धारण गरी निश्चित मात्रा र स्तरको खाना उपलब्ध गराउनुपरेको थियो,’ टोमका भन्छन्।

‘यद्यपि यी उपायहरूले अनाजको अभावका कारण हुने समस्याहरू समाधान गर्न सकेनन्, तिनीहरूले कम्तिमा छोटो अवधिमा जनतालाई केही सुविधाहरू प्रदान गरे।’

एक समय यस्तो आयो जब कर्मचारीहरूले कम्पनीहरूलाई दिउँसो २ बजेभन्दा अगाडि आफ्नो दैनिक ज्याला तिर्न माग गर्थे, नत्र भोलिपल्ट दैनिक मुद्रास्फीतिको दरले ज्याला तिर्न आग्रह गर्थे । तर, यो कुनै समाधान भएन किनभने ज्याला पैसामा घटेको थियो र ८० प्रतिशतभन्दा बढीले घटेको थियो। मानिसहरूसँग जागिर भएतापनि उच्च मूल्यवृद्धिले उनीहरूलाई गरिबीमा धकेल्यो।

उक्त समस्या सबैको लागि भने समान थिए ।अप्रिल ४, १९६४ मा अमेरिकी अखबार न्यूयोर्क टाइम्सले रिपोर्ट गर्यो, ‘युरोपमा अरू कतै पनि जनसङ्ख्याको विशाल बहुसंख्यकको जीवनस्तर र मित्रता भएका थोरै मानिसहरूको जीवनस्तरको बीचमा यस्तो भिन्नता भेट्टाउन पाइँदैन । बेलायत वा अमेरिका वा अन्य आम्दानीको स्रोतबाट महँगो रेस्टुरेन्टमा जान सक्नेहरू पनि  थिए ।

धनीहरूको ती क्लबहरूमा तपाईंले युरोपमा कतै नपाइने खाना पाउनुहुनेछ । युद्धअघिका महँगा होटलहरूमा विदेशी महँगो फलफूल, सिमी र चिकन, क्रिम र केक पाइन्छ। तर कसले यी स्वादिष्ट परिकारहरूको आनन्द लिन सक्छ ?

टोम्का भन्छन्, ‘जसको धनसम्पत्ति सुनका गहना र अन्य बहुमूल्य हीरा-रत्नहरूमा थियो र उनीहरू बेचेर आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्थे।

‘यसबाहेक विदेशी कम्पनी, दूतावास वा संस्थामा काम गर्नेले विदेशी मुद्रामा आम्दानी गर्नेहरू पनि यो मुद्रास्फीतिमा राम्रो जीवन बिताउने गर्थे । उनी भन्छन्, ‘त्यस्तै गरी ग्रामीण भेगमा बसोबास गर्ने जो अन्न उत्पादन गर्थे, उनीहरुको आर्थिक अवस्था राम्रो थियो, त्यसैले सहर र सहरमा बस्ने जनता सबैभन्दा गरिब थिए।’

समाप्त कसरी भयो ?

मुद्रास्फीतिको शिखरमा, हंगेरीमा मूल्यहरू प्रत्येक दिन १.५ लाख प्रतिशतले बढिरहेको थियो। यसरी प्राप्त आम्दानीको क्रयशक्ति धेरै हदसम्म समाप्त भइसकेको र नयाँ मुद्राले मात्रै देशको आर्थिक अवस्था सुदृढ हुने भएकाले सरकारले कर सङ्कलन गर्न बन्द गरेको थियो ।

अगस्ट 1१, १९४६ मा, हंगेरीले गिल्डर नामक मुद्रा सुरु गर्यो, जसको मूल्य पहिलेको मुद्रा भन्दा लाखौं गुणा बढी थियो। बोर्ही भन्छन्, ‘मेरो आमाबुवाले सफा गर्नेहरूले आफ्नो तलब फोहोरको टोकरीमा फालिदिएको देखेको याद छ।’ बोर्ही भन्छन्, ‘मानिसहरूले प्यांगोहरू बेकार भएकाले फ्याँकिदिए।’

‘हामीसँग भएको थोरै पैसा पनि खेर गयो । मानिसहरूले आफ्नो पूँजी गुमाए र सुरुबाट सुरु गर्नुपर्‍यो।’ तर, यससँगै मुद्रास्फीतिको लहर एकै रातमा समाप्त भएको देखिन्छ ।

श्लोस भन्छन्, ‘तयार गर्न केही महिना लाग्यो। सरकारले अनाजको भण्डारण गरेको थियो ताकि नयाँ मुद्रा ल्याइएपछि कम्तीमा केही बजारमा अनाज उपलब्ध होस् र जनताले यी सुधारहरू उपयोगी छन् भनी सोचून्।’

‘यसबाहेक सुधार हुनुअघिका साताहरूमा मुद्रास्फीति करमाथिको निर्भरता अन्त्य हुने, अन्य वस्तुको मूल्यअनुसार वस्तुको मूल्य निर्धारण नहुने र भविष्यमा यस्ता नीतिहरू लागू हुने गरी जनतालाई तयार गर्ने प्रयास पनि गरिएको थियो । लामो समय सम्म जारी रहन्छ।’

उनी भन्छन् कि यी चीजहरूले जनतामा यति धेरै विश्वास पैदा गर्यो कि गिल्डरले यसको मूल्य कायम राख्न सक्छ र, बिस्तारै यद्यपि, तर अन्ततः आर्थिक गतिविधिहरू उठ्न थाले।विश्वासको पुनर्स्थापनामा महत्त्वपूर्ण भूमिका हंगेरीको नेशनल बैंकले राखेको सुनको भण्डारले खेलेको थियो।

टोम्का भन्छन् कि यसलाई युद्धको अन्तिम चरणमा देशबाट बाहिर लगिएको थियो ताकि सोभियत सेनाले यसलाई कब्जा गर्न नपरोस्। र यो अमेरिकाले कब्जा गरेको अस्ट्रियाको इलाकामा पुगेको थियो।

सन् १९४६ मा, हंगेरी सरकारको प्रतिनिधिमण्डल आधिकारिक भ्रमणमा वाशिंगटन गयो, र राष्ट्रपति ट्रुम्यानले हंगेरी जनतालाई सद्भावना इशाराको रूपमा पूर्ण रूपमा सुन फिर्ता गर्न सहमत भए।’ देशमा यो सुन फिर्ता हुनु एक ठूलो घटना थियो जुन त्यस वर्षको अगस्त ६ मा एसोसिएटेड प्रेस द्वारा रिपोर्ट गरिएको थियो। एडोल्फ हिटलरको पूर्व निजी रेल आज यहाँ आइपुग्यो ३३ डलर मिलियनको सुन, जुन हंगेरीको नयाँ आर्थिक संरचनालाई समर्थन गर्न हंगेरी नेशनल बैंकको कुल कोष थियो।

त्यो ट्रेनमा बिस्कुट र सिक्काको रूपमा २२ टन सुन थियो र यसलाई निकै कडा सुरक्षा र गोप्यताका साथ जर्मनीबाट ल्याइएको थियो। सबै आर्थिक सम्पत्ति शत्रु देशमा फिर्ता भएको पहिलो पटक भयो ।हंगेरीका शासकहरूले सुनको शतप्रतिशत फिर्ताले आफ्नो देशको चकनाचुर अर्थतन्त्रलाई बचाउने आशा व्यक्त गरे।