‘गरीबका दलानमा दसैं पनि किन आउनु होला !’

म सानै छँदा आमाले भुन्भुनाएका शब्दमा मनमा गढेर बसेका छन् । चार वर्षको उमेरमा पहिलो पल्ट दसैं थाहा पाएँ मैले । हाम्रो घर पाँचथरको अमरपुरमा थियो ।

निकै सुख्खाग्रस्त क्षेत्र थियो । धान कम फल्थ्यो । भएपनि हाम्रो हजुरबाको धनी खेती राम्रै थियो, मुलघरमा धानको खासै दुःख थिएन ।

२०२१ सालतिरको कुरा हो, हामी मूलघरबाट छुट्टिसकेका थियौं । बुबाको अंशमा डाँडोपाखा जग्गा र तीनपाथी बिउ लाग्ने खेत परेको रहेछ ।

यसै पनि बुबाको गोडामा समस्या थियो, हिँड्न राम्ररी नसक्ने । खेतबारीको काममा भर दिन सक्नुहुन्नथ्यो । आमाको भरले कति कमाइ गर्न सक्नु, दुःखै थियो घरमा ।

बुबा ज्योतिषी हुनुहुन्थ्यो, ग्रह नक्षत्र हेराउने आउनेले ल्याएका चामलले कहिलेकाहीँ आठोपाँचो जाउलो खान पाइन्थ्यो ।
हाम्रो चुह्लामा प्रायः आमा ढिंडो ओडालिरहनुहुन्थ्यो, कि मकै भुट्नुहुन्थ्यो ।

२०२४ सालको दसैं निकै दुःखदायी थियो हाम्रो लागि । म छ वर्षको रहेछु । त्यो वर्ष पनि दसैं मान्न घरमा धान रहेनछ ।

अभावका ती दिनमा दसैं आउनु जति खुसी हामी केटाकेटीका लागि केही हुँदैनथ्यो । हामी केटाकेटीलाई दसैंको महत्व भन्नु नै चिउरा, धानको भात र मासु खान पाइने खुसीसँग जोडिएको थियो । लुगा लाउनु त के थियो र, खाँडीका दौरा सिइदिन्थे ।

त्यो बेला कट्टु लाउने चलन थिएन । नयाँ दौरा लाउन पाइथ्यो, दहीचिउरा, र मासुभात खान पाइन्थ्यो । त्योभन्दा बेसी के चाहियो र केटाकेटीलाई !

टीकाको दिन घरमा टीका लगाएपछि आफन्तका घरघर आमाबुबासँग टीका थाप्न गइन्थ्यो । जहाँ गयो, त्यहीँ खान पाइन्थ्यो । दही–चिउरा खाँदा–खाँदै भुँडी भरिन्थ्यो, अमिलो डकार आउँथ्यो । भोलिपल्ट बिहान उठ्यो फेरि टीका लाउन हिँडिगयो । वरिपरि सबै हामीभन्दा ठूलाबडाका घर थिए । दसैंभरि हाम्रो घरमा भातै पाक्दैनथ्यो ।

दसैंमा टीका लाएर पैसा दिने चलन खासै थिएन । नजिकै बजार वा अहिलेको जस्तो पसल थिएन । त्यसैले केटाकेटीका लागि पैसाको महत्व पनि थिएन ।

२०२४ सालको दसैं निकै दुःखदायी थियो हाम्रो लागि । म छ वर्षको रहेछु । त्यो वर्ष पनि दसैं मान्न घरमा धान रहेनछ । बुबा धान खोज्दै मूलघरमा पुग्नुभएछ । हजुरआमा मात्रै हुनुहुन्थ्यो रे घरमा । बुबाले आफ्नी आमासँग अलिकति दसैं मान्न धान माग्नु भएछ ।

हजुरआमाले भन्नुभएछ, ‘यसपालि धान छैन, यही तीन मुरी धान सुका’को छ, मूलघरलाई यतिले पनिपुग्दैन होला । तँ अन्तै खोज् धान ।’ धान नपाउनु भन्दा आमाको वचनले बुबाको मन अमिलियो पक्कै । बुबा गाउँतिर धान खोज्न जानुभएछ । अन्तरे भाइकहाँ जानुभएछ । तर, ‘यसपालि धान छैन दाइ, मधेसबाट पाहुना आउँछन् अरे, पुग्दैन’ भनेछन् ।

बुबा खाली हात घर फर्केर झोक्राएर बस्नुभएको रहेछ । त्यही बेला ‘बल जेठो’ भन्ने तामाङ एउटा कुम्लो बोकेर हाम्रो घरमुन्तिर डिलैडिल छेलिँदै–छेलिँदै जाँदै रहेछन् । बुबाले देख्नुभएछ ।

‘हैन, बाटो छोडेर किन बारी–बारी हिड्नुभो मामा, यताबाट जानु नि । कहाँबाट के लेर आउनु भो ?’ बल जेठोलाई सोध्नुभएछ । बुबाले बोलाएपछि उनी अप्ठ्यारो मान्दै आएछन् । अनि भनेछन्, ‘तिम्रै मूलघरबाट १० पाथी धान मागेर ल्याएको नि दसैं मान्न ।

पछि हिउँदोमा खेताला सघाइदिनु भनेर दिदीले दिइपठाइन् । तर जेठालाई चाहिँ नभन्नू है, तलतलैबाट जा भनेकी थिइन् । तिमीले देखि पो हाल्यौ त हौ, हामी त तिमीहरूकै रैती हो, दिदी रिसाउलिन्, नभन है भान्जा ।’

त्यसपछि बुबा हजुरआमासँग बाझ्न जानुभएछ । भन्नुभएछ ‘अब तिमीहरू मेरा लागि काम लागेनौ, मैले अब तिमीहरुका छेउछाउ बसेर अर्थ छैन ।’ उहाँ तल्ला गाउँतिर झर्नुभएछ । एउटा घरमा पूजा लगाएका रहेछन् । त्यही पूजामा चढाएको चामल भेला गर्दा एक पाथी भएछ ।

त्यसबराबरको पैसा पुरेतलाई दिएर किनेर ल्याउनुभएछ । पूजामा भेला भएकाहरूले ‘तिमेरुजस्तो परिवारका मान्छेले यस्तो पूजामा चढाएको चामल पनि लानुहुन्छ ? गाउँमा अनिकाल लाग्छ’ भन्दै कराउँदै थिए रे । उहाँ कसैका कुरा नसुनी आउनुभएछ ।

बुबा उठ्न पनि सक्नुभएन । सुति–सुति टीका लाइदिनुभयो । दसैं सकिएलगत्तै कार्तिक २ गते बुबा बित्नुभयो । बुबाले आफ्नो दुःखको इतिहास आमाको काखमा सुम्पेर जानुभयो ।

मलाई आज पनि राम्रो सम्झना छ, दैलो बाहिरैबाट बुबाले एउटा पोको भित्र मझेरीमा फाल्दै भन्नुभो, ‘ला तेरो दसैं ।’ उहाँ फरक्क फर्केर पिँढीमा बसेर रुन थाल्नुभो । म पनि बुबाको काखमा बसें । रुँदै बुबाले आमासँग भन्नुभो, ‘अब हामी यहाँ नबस्ने, मंसिर लागेपछि मधेस बसाइँ जाने, भारी हाल्न थाल् ।’

मेरो केटकेटी मन, मधेस भनेको कस्तो होला, थाहा थिएन । नभन्दै त्यही साल पुस नौ गते कुम्लोकुटुरो बोकेर बसाइँ हिँडियो । मधेस झरेपनि हामी केटाकेटीलाई बुबाआमाले पाल्न सकेनन् । हामी आफन्तहरूकहाँ छरियौं ।

म सुखानी मावलमा, माइली दिदी इलाम फुपूकहाँ र मभन्दा मुनिकी बहिनीचन्द्रा खालबाडी सानिमाकहाँ बसेका थियौं । काखकी छोरी टीकालाई मात्रै लिएर आमाबुबा झापाको शनिश्चरे बजारमा चुर बेच्न थाल्नुभयो ।

२०२५ सालमा दसैंताका यत्ति ठूलो भेलबाढी आयो, कति बस्ति बगायो, मान्छे मरे । त्यो दसैंमा हामी परिवार घरमा भेला हुन सकेनौं । अर्को साल मचाहिँ घर आएँ, दिदिबहिनी आफन्तकै घरमा रहे । धेरै वर्षसम्म हामीले सँगै दसैं मनाउनै पाएनौं ।

बुबाको स्वास्थ्य दिनप्रति दिन खस्किँदो थियो । २०३३ सालको दसैंताका बुबालाई बिमारले झन् च्याप्दै लग्यो । आमा दुई महिनाकी सुत्केरी हुनुहुन्थ्यो, आमाले दोकान पनि गर्न सक्नुभएको थिएन । घरमा खानेकुरा थिएन । एकदमै अनिकाल थियो ।

बुबा उठ्न पनि सक्नुभएन । सुति–सुति टीका लाइदिनुभयो । दसैं सकिएलगत्तै कार्तिक २ गते बुबा बित्नुभयो । बुबाले आफ्नो दुःखको इतिहास आमाको काखमा सुम्पेर जानुभयो ।

पहाडमा छँदा गोठको दलिनमा बरियोको पिङ हाल्देको हुन्थ्यो, त्यहीँ खेल्थ्यौं । गाउँमा ठूलाहरूले पिङ हालेका त हुन्थे, तर बालखा केटाकेटीलाई खेल्न दिँदैनथे ।

मधेस झरेपछि घरभित्रको दुःखबाट निस्केसी रमाइलै हुन्थ्यो । सतारहरू घरघरमा बाजा बजाउँदै नाँच्दै आउँथे ।

अहिले पो कोरोनाले बिगार्यो मानिसको जीवनकै लय । नत्र त दसैंको रौनक फेरियो अचेलका केटाकेटीका लागि ।

मधेस आएपछि नौ वर्षको उमेरमा मैले बल्ल कट्टु लाउन पाएँ । एकदिन दौरामात्रै लगाएर कट्टुबिनै स्कूलगएछु । साथीहरुले दौरा उचालेर जिस्क्याइदिएपछि म रुँदै घर पुगेँ । अनि आमाले कट्टु किनेर ल्याइदिनु भयो ।

चुर बेचेर अलिलि पैसा आउँथ्यो होला, आमाले नयाँ लुगा पनि किनिदिनुभयो, त्यो बेला लाएको लुगाको मगमग बासना अहिले पनि नाकमा छ जस्तो लाग्छ ।

बिस्तारै हामी हुर्किंदै गयौं । काम गर्ने भयौं अनि घरमा दसैंमा अलिक उज्यालो छाउन थाल्यो । तर, बुबाले ती उज्याला दिन देख्न पाउनुभएन ।

अचेल हाम्रा केटाकेटीका लागि राम्रो दसैं आउँछ । जे भन्यो, त्यही पाउँछन् । घुम्न जान, खेल्न जान पाउँछन् ।
अहिले पो कोरोनाले बिगार्यो मानिसको जीवनकै लय । नत्र त दसैंको रौनक फेरियो अचेलका केटाकेटीका लागि । झन् सहरिया केटाकेटी त टीका थाप्ने, आफन्तकहाँ जाने त छँदै छ, आमाबुबासँग नयाँ ठाउँ घुम्न जान पाउँछन् ।

गाउँघरतिर पनि अभिभावकको दुःख त खासै फेरिएको छैन, तर केटकेटीले दुई छाक मासुभात भने खानपाउने मेसो मिल्दो हो । बुबा बितेको जुगबित्यो, तर दसैंमा अहिले पनि अभावले किचेको बुबाको अनुहार याद आउँछ ।
०००
(कृष्ण धराबासीसँग नेपालवाचका लागि शकुन्तला जोशीले गरेको कुराकानीमा आधारित)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज २९, २०७८, १७:४७:००