शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीको १०३ वर्षको उमेरमा आइतबार निधन भएको छ । ललितपुरको ग्वार्कोस्थित किष्ट अस्पतालमा उपचारका क्रममा जोशीको निधन भएको हो ।

जोशीले नेपाली संस्कृति र कला साहित्यको क्षेत्रमा उल्लेखनीय योगदान दिएका छन् । नेपाली भाषा, कला, संस्कृतिको संरक्षण, समबर्दन, विकास र श्रीवृद्धिमा जीवनभर समर्पित जोशीका दर्जनौं कृति र कर्म छन्, जसले उनलाई युगयुगसम्म जीवित राखिरहनेछ ।

सहसदस्य हुँदाको त्यो काम

सत्यमोहन जोशीले नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सहसदस्य भएर काम गरेका थिए । सहसदस्य त्यति ठूलो जिम्मेवारी नहुँदानहुँदै पनि उनले यसबखत उम्दा काम गरेका थिए । जसको प्रशंसा अहिले पनि प्राज्ञिक जगतमा हुनेगर्छ ।

जोशी सहसदस्य बनेपछि प्रज्ञाप्रतिष्ठानले उनकै संयोजकत्वमा १४ भाषाको पर्यायवाची कोश प्रकाशन गर्ने जिम्मेवारी सुम्पिएको थियो । जसलाई उनले कुशलतापूर्वक पूरा गरेका थिए । जसमा नेपाली भाषाका अतिरिक्त शेर्पा, तामाङ, मगर, गुरुङ, राई, लिम्बू, मैथिली, लेप्चा, थारू, दनुवार, नेवाः, चेपाङ, राजवंशीका पर्यायवाची शब्द समेटिएका थिए ।

नेपालबारे विदेशीले विगतदेखि नै पुस्तक तथा लेख प्रकाशित गर्दै आएका थिए । तर वि.सं. २०२८ अघिसम्म विदेशीले नेपालबारे प्रकाशित गरेका कृतिबारे कुनै दस्ताबेजीकरण थिएन । २०२८ मा कुनकुन विदेशीले नेपालका बारेमा लेखरचना र किताब लेखे भन्ने एउटा दस्तावेज ग्रन्थसूची पनि प्रज्ञाप्रतिष्ठानबाट तयार भएको थियो । जसको संयोजक उनै सत्यमोहन थिए । पछि यसको सम्पादन खड्गमान मल्लले गरेका थिए ।

राजा प्रभावित भएपछि उपल्लो जिम्मेवारी

सहसदस्यका रूपमा खरो उत्रिएका कारण जोशीको सम्बन्ध नेपालका प्राज्ञ र विशिष्ट स्रष्टाहरूसँग हुन थालेको थियो । उनलाई अझै महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी दिनुपर्ने आवाज उठेको थियो । यस्तैमा उनको सहसदस्यको पाँचवर्षे पदावधि सकियो । उनले यो पदमा रहँदा गरेको कामको मूल्यांकन गर्दै नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानले उनलाई सदस्यसचिव पदमा बढुवा गर्यो ।

सत्यमोहन जोशी नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको सदस्यसचिव हुनुको एउटा रमाइलो प्रसंग छ । तत्कालीन राजाले राज्यारोहणपछि जाँचबुझ केन्द्रको स्थापना गरेका थिए, जुन राजदरबार मातहत थियो । केन्द्रको उद्देश्य हरेक निकायको व्यवस्थापन कसरी राम्रो बनाउन सकिन्छ भन्ने थियो ।

केन्द्रको चाहना नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान पनि सशक्त र प्रभावकारी बनोस् भन्ने थियो । त्यसैले राजाले विश्वास गरेर त्यो काम गर्ने जिम्मेवारी जोशीलाई दिएका थिए । यसपछि नै जोशीले त्यस संस्थाको नयाँ शैली, स्वरूप र ढाँचाको रेखाङ्कन गरेका थिए ।

उक्त समयमा शिक्षामन्त्री कृष्णराज अर्याल थिए । त्यति खेर उनले जोशीलाई आफ्नै कार्यालयमा बोलाएर ‘तपाईंको काम हामीलाई चित्त बुझ्यो । महाराजाधिराज सरकारले पनि तपाईंको कामप्रति खुसी व्यक्त गरेको बेहोरा म तपाईंलाई सुनाउन चाहन्छु । नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा साहित्यिक काम मात्र राम्रो भएर भएन । प्रशासनिक रूपमा पनि यसलाई सबल बनाउनुपर्यो । त्यसैले त्यस संस्थालाई उकास्ने हेतुले तपाईंको नाउँ सदस्यसचिव पदमा सिफारिश भइसकेको छ’ भनेर सुनाएको जोशीले विभिन्न प्रसंगमा उल्लेख गरेका थिए ।

शिक्षामन्त्री कृष्णराज अर्यालले सत्यमोहन जोशीलाई सूचना दिएको केही दिनमा नै जोशी नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको सदस्यसचिवमा नियुक्त भए । उक्त जिम्मेवारीपछि जोशीले तनमनका साथ उत्कृष्ट कार्यसम्पादन गर्दै संस्थालाई नयाँ रुप प्रदान गरेका थिए ।

वास्तवमा उनले सहसदस्य भएर धेरै अनुभव ग्रहण पनि गरिसकेका थिए । अनि उनको अहोरात्रको चिन्तनबाट नै प्रज्ञाप्रतिष्ठानको विकास हुन थालेको थियो ।

त्यस बेला पनि उनले काम गरेर नथाक्ने अवस्थामा आफूलाई पुर्याएका थिए । त्यस समयमा शिक्षामन्त्री कृष्णराज अर्यालको सकारात्मक सोच र सक्रियताका कारण उनले धेरै काम गर्ने अवसर प्राप्त गरेका थिए । जोशी सदस्यसचिव भएको समयमा प्रज्ञाप्रतिष्ठानले थप राम्राराम्रा काम गरेको बेहोरा पछिसम्म पनि लैनसिंह वाङ्देलदेखि कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानसम्मले प्रशंसा गर्ने गरेका थिए ।

२०३१ सालको आरम्भमा नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको नयाँ गठन भएको थियो । त्यति बेला कुलपति र उपकुलपतिमा चाहिँ सूर्यविक्रम ज्ञवाली र लैनसिंह वाङ्देल मनोनीत भएका थिए । अनि नेपाली मूलका यी दुवै भारतीयलाई राजा महेन्द्रले नेपाल ल्याएका थिए । साथै सदस्यसचिवमा चाहिँ सत्यमोहन जोशीको मनोनयन भएको थियो । जोशीले कार्यभार सम्हालेपछि नै त्यहाँ एक प्रकारको परिवर्तन आएको थियो । त्यसपछिका दिनहरूमा त्यहाँको कार्यविधि, परिपाटी र संरचनामा नै नयाँ रूपरेखा तयार भएको थियो । वास्तवमा त्यसै बखत राजदरबारमा स्थापित जाँचबुझ केन्द्रले नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानलाई पनि नयाँ रूप दिने एक प्रकारको नयाँ बनावट आयो, नयाँ ऐन आयो र त्यहाँ धेरै कुरा पहिलाका जस्ता रहेनन् । त्यति बेला सहसदस्य भन्ने पद पनि खारेज गरियो।

सत्यमोहन जोशीले नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा सदस्यसचिव भएकै बेला ‘महेन्द्र स्मृतिग्रन्थ’को सम्पादन गरेका थिए । त्यस ग्रन्थले नेपाली शैलीमा आफ्नै ऐतिहासिक महिमा बढाएको थियो । वास्तवमा त्यो बृहत् स्मृतिग्रन्थमा राजा महेन्द्रलाई सम्पूर्ण रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । सायद राजा महेन्द्रका बारेमा त्योभन्दा धेरै जानकारी अन्य कुनै कृतिमा पनि देखिँदैन।

नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा सूर्यविक्रम ज्ञवाली कुलपति भएका बेला नेपालको इतिहास प्रकाशनमा ल्याउने विचारविमर्श भएको थियो । त्यही अनुरूप कार्यसम्पादन पनि भइरहेको थियो । त्यस बेला ज्ञवालीको सल्लाह र सक्रियतामा सत्यमोहन जोशीले प्राचीन कालदेखि आधुनिक कालसम्मको इतिहास निर्माणका लागि गुरुयोजना तयार पारेका थिए । त्यो कार्यका लागि नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा इतिहासकारहरूको जमघट पनि गराइएको थियो । विशेषज्ञद्वारा यी ग्रन्थहरू बेग्लाबेग्लै कृतिका रूपमा प्रकाशनमा ल्याउने नीति पनि त्यसै बेला पारित भएको थियो । तर त्यसै बेला ज्ञवालीको कुलपति पदको म्याद नै सकियो । यस विषयमा जोशीले भनेका थिए— त्यो काम अधुरै भयो । अहिलेसम्म पनि त्यस प्रकारको किताब निक्लन सकेन।’

सत्यमोहन जोशी नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानको सदस्यसचिव भएका बेला त्यहाँका कर्मचारीलाई उनले प्रोत्साहन दिइरहे । उनले खास गरेर कलाकारहरूलाई आआफ्नो दक्षता प्रस्तुत गर्न जागरूक बनाए । त्यही बमोजिमकै कामको अर्को एउटा नमुना थियो— ‘ऐश्वर्य राग’ । त्यो राग गोपालनाथ योगीले तयार गरेका थिए । त्यो राग ३५ मिनेटको थियो । त्यस रागमा मादल मात्र सोह«वटा राखिएको थियो । त्यति बेलादेखि नै त्यो राग चर्चित बन्यो । धेरै श्रोता र कलाकारले त्यस रागको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरेका थिए।

सत्यमोहन जोशीकै सक्रियतामा त्यस बेला राष्ट्रव्यापी बाजागाजाको पनि प्रदर्शनी गर्ने योजना तयार भयो । भैरव नृत्यदलका संस्थापक भैरवबहादुर थापा, रामशरण दर्नाल आदिलाई लिएर जोशीले त्यस बेला सो प्रदर्शनी गरेका थिए । त्यति बेला उनैको प्रबल इच्छाले नेपाली बाजाहरूको नालीबेली भएको सानो पुस्तक पनि नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानबाट प्रकाशनमा आएको थियो । वास्तवमा त्योभन्दा अघि त्यहाँ यसरी बाजागाजा सम्बन्धी कामकुराहरू भएका पनि थिएनन्।